Kazimierz M. Ujazdowski: Pięć minut w sprawie praworządności i naprawy sądów w Polsce

Prośba uczestników Uniwersytetu Trzeciego Wieku, powtórzona parę dni potem przez ambitnych studentów, musi być spełniona. „Niech pan powie, o co chodzi z praworządnością i naprawą sądów w Polsce, ale tak zwięźle”. Oto pięciominutowa próba dla czytelników „Rzeczypospolitej”.

Praworządność, czyli życie godne człowieka

Praworządność zależy od uczciwości i profesjonalizmu prawników, ale nie jest ich dobrem, a nade wszystko przywilejem. Istotą praworządności (rządów prawa) jest wykluczenie arbitralności i chaosu, a więc – jakby napisał Tadeusz Kotarbiński – życie godne człowieka. A zatem życie pod rządami dobrego prawa, trwałych reguł gwarantujących wolność i bezpieczeństwo.

Czytaj więcej

Sądy i trybunały

Prokuratura: SN łamie prawo, SN: prokuratura kłamie

Prokurator generalny zarzuca Sądowi Najwyższemu rażące naruszenie ustawowych zasad, bo ten nie ud...

Niestety, w przypadku Polski współczesnej praworządność jawi się jako dobro prawników albo aparatu sprawiedliwości. To gruntowna pomyłka – praworządność ma sens, jeśli skutecznie chroni wolności obywateli i bezpieczeństwo całej wspólnoty. Narody cywilizowane – w tym Polska – ustanowiły gwarancje rządów prawa, począwszy od niezawisłości sędziów (ich nieusuwalności aż do wieku emerytalnego), podziału władzy, mocnych sądów administracyjnych i wreszcie sądów konstytucyjnych.

Cywilizowane państwo efektywnych rządów prawa, a nie praworządność dla samej siebie

Jednakże nie ma praworządności bez efektywności, bez skutecznego stosowania prawa. Nawet najlepiej zaprojektowane gwarancje praworządności tracą znaczenie, jeśli prawo nie działa. Bezkarność świata przestępczego, istnienie „trudnych” dzielnic, przewlekłość procesów sądowych obracają w niwecz praworządność.

Jeśli pani Krystyna z Oleśnicy lub pan Krzysztof z Nowego Targu czeka na orzeczenie sądu w prostej sprawie cywilnej w pierwszej instancji dłużej niż trzy lata (to częste), doświadcza braku praworządności. To, że sądzi w tej sprawie sędzia niezawisły, nie zmienia stanu rzeczy. Jeśli sprawca brutalnego gwałtu wychodzi z więzienia po trzech latach, niebo woła o przywrócenie praworządności. Naszą ambicją powinno być cywilizowane państwo efektywnych rządów prawa, a nie praworządność dla samej siebie.

PiS wykorzystał brak zaufania do sądów w złym celu

Trzeba jasno powiedzieć, że wśród wielu dokonań wolnej Polski po 1989 roku zabrakło dobrego wymiaru sprawiedliwości. Dotyczy to przede wszystkim kondycji sądów i ich „kultury”. Ustanowiono wszystkie cywilizowane reguły i rozwinięte gwarancje – KRS z podmiotową reprezentacją sędziów (co trzeba przywrócić), a nawet ich zdecydowaną przewagą w Radzie (co wątpliwe). W reakcji na praktyki PRL-u zgodzono się na model korporacyjny (sędziowie sami zarządzają sądami), który pod każdym względem na świecie skutkuje ustrojową zapaścią. Władza i grupa zawodowa, które nie podlegają ocenie jak inne, nie dbają o wysoki standard. Stąd formalizm, nawyki asekuracyjne skutkujące przewlekłością i fikcja odpowiedzialności dyscyplinarnej.

W sądach spotkamy uczciwych i profesjonalnych sędziów, ale nie oni nadają wzorce całemu sądownictwu. PiS wykorzystał brak zaufania do sądów w złym celu. Nie dążył do modernizacji sądów, lecz panowania politycznego nad nimi. W efekcie nie mamy ani mocnych gwarancji praworządności, ani efektywności sądów.

Trzeba powiedzieć, że główny nurt opozycji wobec polityki PiS-u okazał się anachroniczny. Prawo obywatela do niezależnego i szybkiego postępowania nie znalazło się w centrum prac nad przywróceniem praworządności, tak jakby była ona domeną elit sądowych. Powierzenie przygotowania zmian stowarzyszeniom sędziowskim było jasnym sygnałem, że głębokie wady polskiego wymiaru sprawiedliwości nie zostaną usunięte.