Prezes UOKiK chętnie korzysta z tego nowego uprawnienia i w okresie nieco ponad roku obowiązywania regulacji wydał już ponad 80 istotnych poglądów. Wszystkie z dotychczas przedstawionych dotyczyły wyłącznie spraw z zakresu ochrony konsumentów, w tym w zdecydowanej większości kredytów waloryzowanych kursem franka szwajcarskiego oraz umów ubezpieczenia z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym, a jeden z nich stanowił opinię na temat interpretacji pojęcia trwałego nośnika. Należy pamiętać jednak, iż prezes UOKiK może przedstawić istotny pogląd także w sprawach z zakresu ochrony konkurencji, i także w sporach toczących się między samymi przedsiębiorcami.

Przyjaciel sądu

Tym, co odróżnia przedstawienie istotnego poglądu od innych przypadków udziału prezesa UOKiK w postępowaniach sądowych jest brak statusu strony. Prezes UOKiK nie jest w takim przypadku stroną postępowania sądowego, a występuje w roli przyjaciela sądu (amicus curiae), dzieląc się z sądem posiadanymi informacjami i specjalistyczną wiedzą, przedstawiając argumenty i poglądy istotne dla danego sporu, zwracając uwagę sądu na istotne dla sprawy aspekty. Jedynymi warunkami dla przedstawienia przez prezesa UOKiK istotnego poglądu są:

- rodzaj sprawy (z zakresu ochrony konkurencji i konsumentów) oraz

- wystąpienie interesu publicznego.

Decyzja o przedstawieniu poglądu jest jednak podejmowana samodzielnie przez organ – to prezes UOKiK decyduje, czy w danej sprawie interes publiczny przemawia za zajęciem przez niego stanowiska. Przedstawienie poglądu jest również prawem a nie obowiązkiem organu i nie ma jakichkolwiek środków prawnych by przymusić organ do wydania poglądu w konkretnej sprawie. Czy jednak uprawnienie prezesa UOKiK to rzeczywiście nowość?

Charakter pomocniczy

Istotny pogląd nie jest środkiem dowodowym, ale uznawany jest za część materiału procesowego o charakterze pomocniczym, mającym wartość informacyjną i perswazyjną. Z uwagi na krótki czas obowiązywania regulacji, trudno ocenić jaką wartość w praktyce będzie miało dla sądu i stron postępowania przedstawienie istotnego poglądu przez prezesa UOKiK. Dotychczas jedynie w jednej ze spraw, w których prezes UOKiK zajął swoje stanowisko zapadł wyrok sądu (Sądu Okręgowego w Warszawie sygn. akt XXVII Ca 678/16, prawomocny). Wyrok ten jest co do zasady zgodny z istotnym poglądem prezesa UOKiK, za wyjątkiem zaproponowanej w nim koncepcji nieważności całej umowy kredytu waloryzowanego kursem franka szwajcarskiego, o co nie wnioskowali powodowie.

Dużo dłuższą praktykę przedstawiania istotnych poglądów ma rzecznik finansowy (wcześniej rzecznik ubezpieczonych). W ubiegłym roku rzecznik finansowy wydał ponad 300 poglądów w indywidualnych sprawach. Z danych przedstawionych na stronie rzecznika finansowego wynika, że w sprawach, w których rzecznik przedstawił oświadczenie zawierające istotny dla sprawy pogląd dotyczący umów ubezpieczenia na życie z ubezpieczeniowym funduszem kapitałowym w latach 2013–2015. W 50 proc. spraw nastąpiło uwzględnienie powództwa, w kolejnych 31 proc. spraw zawarto ugodę, a jedynie 3 proc. spraw zakończyło się oddaleniem pozwu, w pozostałych 16 proc. spraw zapadło inne rozstrzygnięcie jak zawieszenie postępowania czy zwrot pozwu.

Istotny pogląd przedstawiany przez wyspecjalizowaną instytucję czy organ posiadający specjalistyczną wiedzę, zawierający szeroką argumentację i orzecznictwo, może stanowić istotny element oceny dokonywanej przez sąd, i z pewnością nie można takiego poglądu przedstawionego w postępowaniu ignorować. Przedsiębiorca powinien ustosunkować się do przedłożonego przez prezesa UOKiK na wniosek strony przeciwnej poglądu i przedstawić kontrargumenty. Jest to szczególnie ważne z uwagi na fakt, iż w dotychczas wydanych poglądach Prezes UOKiK powołuje argumenty i orzecznictwo jedynie na poparcie zajętego przez siebie stanowiska, pomijając orzecznictwo czy poglądy przeciwne, co prowadzi do wzmocnienia pozycji procesowej jednej ze stron sporu.

Wartość informacyjna i perswazyjna

Istotny pogląd ma dla sądu jedynie wartość informacyjną i perswazyjną. Celem opinii przyjaciela sądu ma być z założenia zapewnienie jednolitości orzecznictwa oraz umożliwienie sądowi kompleksowego wyjaśnienia sprawy. Sąd w żadnym aspekcie nie jest związany stanowiskiem przedstawionym przez prezesa UOKiK. Uważa się, że sąd jest jedynie zobowiązany wziąć przedstawiony pogląd pod uwagę. Wbrew wrażeniu, które może płynąć z faktu publikowania poglądów na stronie internetowej UOKiK, istotny pogląd nie jest stanowiskiem uniwersalnym i może mieć zastosowanie jedynie w konkretnym stanie faktycznym i konkretnej sprawie rozpatrywanej przez sąd. Potwierdza to zresztą sam prezes UOKiK w publikowanych poglądach.

Sam fakt publikacji istotnych poglądów na stronie internetowej urzędu jest też dość kontrowersyjny z punktu widzenia ochrony interesów przedsiębiorców w niezakończonych prawomocnie postępowaniach sądowych. Kwestii publikacji istotnych poglądów nie reguluje ustawa o ochronie konkurencji i konsumentów. Publikowane na stronie internetowej poglądy dotyczą spraw toczących się przed sądem, w których nie zapadł jeszcze wyrok sądu. Dla porównania Komisja Europejska publikuje swoje stanowiska wydane w takim trybie tylko za zgodą sądu, przed którym sprawa się toczy. Ponadto brak anonimizacji w publikowanych przez urząd poglądach informacji o pozwanym i sygnaturze sprawy umożliwia łatwą identyfikację konkretnego postępowania i strony pozwanej. Dla przykładu, rzecznik finansowy co do zasady nie publikuje na swojej stronie całej treści wydawanych poglądów, a kilka z opublikowanych jest w pełni zanonimizowanych.

Obiektywnie i niezależnie

Z założenia istotny pogląd przedstawiany przez prezesa UOKiK w konkretnej sprawie jest stanowiskiem obiektywnym i niezależnym. Prezes UOKiK w przeciwieństwie do rzecznika finansowego powołanego do ochrony interesów klientów instytucji finansowych jest organem administracji, którego zadaniem jest szeroko pojęta ochrona konkurencji i konsumentów na rynku, a nie ochrona partykularnych interesów jednej ze stron postępowania. Czy jednak rzeczywiście poglądy przedstawiane przez prezesa UOKiK są obiektywne, gdy stanowisko wydawane jest na wniosek strony postępowania? Zgodnie z ustawą o ochronie konkurencji i konsumentów prezes UOKiK wydaje istotny pogląd z własnej inicjatywy. W praktyce jednak wygląda to zupełnie inaczej, i to strona postępowania toczącego się przed sądem, dotychczas głównie konsument, wnioskuje u prezesa UOKiK o zajęcie przez niego stanowiska. Strona wnioskująca o przedstawienie poglądu w jej sprawie, przedkłada prezesowi UOKiK akta sprawy oraz wskazuje kwestie, które mają być przedmiotem analizy i opinii prezesa UOKiK. Taki tryb postępowania nie wynika z ustawy, ale z praktyki urzędu, o której urząd informuje na swojej stronie internetowej.

Jest to podejście zupełnie odmienne od podejścia Komisji Europejskiej, która wręcz oświadcza, że nie będzie zajmować stanowiska na wniosek jakiejkolwiek ze stron postępowania, ponieważ nie chce służyć ich partykularnym interesom. Ponadto, Komisja w przypadku jakichkolwiek prób kontaktu przez strony postępowania, ma poinformować o takich próbach sąd państwa członkowskiego, przed którym sprawa się toczy. Z pewnością takie podejście w dużo większym stopniu sprzyja zapewnieniu obiektywizmu i niezależności przedstawianych poglądów. Warto też podkreślić, iż procedura przedstawiania poglądu przez Komisję rzeczywiście z własnej inicjatywy nie wynika z przepisów prawa, ale ze strategii przyjętej przez Komisję. Przepisy przyznające prawo do przedstawienia własnego stanowiska w sprawie przez Komisję i prezesa UOKiK brzmią podobnie, a różnice w praktycznej procedurze wynikają jedynie z odmiennego podejścia organów.

Martyna Wurm, radca prawny w K&L Gates

Ostrzeżenie o praktykach firm

Częste przedstawianie istotnych poglądów przez prezesa UOKiK wpisuje się w konsekwentnie realizowaną przez urząd politykę ochrony konsumentów. W wyniku ostatniej nowelizacji ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów prezes UOKiK uzyskał w tym zakresie jeszcze inne nowe uprawnienia, czyli możliwość publikowania ostrzeżeń o praktykach przedsiębiorców mogących stanowić istotne zagrożenie dla konsumentów, czy możliwość wydawania decyzji tymczasowych. Większość z nich podobnie jak przedstawianie istotnych poglądów ma charakter wspierający w stosunku do możliwości nałożenia na przedsiębiorcę kary do 10 proc. obrotu osiągniętego w roku poprzedzającym rok nałożenia kary za naruszenie prawa konkurencji czy interesów konsumentów. Dotychczas wydawane przez prezesa UOKiK poglądy były dość schematyczne, z uwagi na to, że ich zakres przedmiotowy był bardzo zbliżony. Ponadto, istotny pogląd stał się na razie narzędziem wspierającym konsumentów w walce z przedsiębiorcami, a przecież przedsiębiorcy również mogą zwrócić się do prezesa UOKiK o przedstawienie takiego poglądu, jeśli tylko w danej sprawie będzie przemawiał za tym interes publiczny. Odpowiedź na pytanie jakie praktyczne znaczenie będzie miało przedstawienie przez prezesa UOKiK istotnego poglądu w konkretnej sprawie pokażą kolejne wyroki sądów. Jednak już teraz można powiedzieć, że wydawanie poglądów na tak szeroką skalę, przy dodatkowo nieograniczonej ich publikacji na stronie internetowej urzędu, może przyczynić się do ugruntowania stanowisk w sprawach rozpatrywanych przez sądy i dodatkowo wzmóc aktywność konsumentów w zakresie pozywania przedsiębiorców w sprawach podobnych do tych opisanych w poglądach.

Gdzie jeszcze funkcjonuje

Możliwość zajmowania stanowiska w sprawie sądowej przez podmiot niebędący stroną postępowania i działający jako przyjaciel sądu nie jest zupełnie obca ani polskiemu ani europejskiemu prawu. W prawie polskim podobne uprawnienie przysługuje m.in. organizacjom pozarządowym w zakresie ich zadań statutowych (art. 63 Kodeksu postępowania cywilnego) oraz rzecznikowi finansowemu, będącemu instytucją powołaną do reprezentowania interesów klientów instytucji finansowych (art. 28 ustawy o rozpatrywaniu reklamacji przez podmioty rynku finansowego i rzeczniku finansowym). W prawie konkurencji możliwość działania w roli amicus curiae została przyznana organom ochrony konkurencji państw członkowskich oraz Komisji Europejskiej w sprawach dotyczących stosowania europejskiego prawa konkurencji. Uprawnienie to ma na celu zapewnienia jednolitego stosowania europejskiego prawa przez sądy krajowe.

Trzeba jednak pamiętać, iż prezes UOKiK jest organem administracji i jego pozycja w polskim systemie prawa jest odmienna niż pozycja organizacji pozarządowych czy instytucji takiej jak rzecznik finansowy, w związku z czym przyznanie mu uprawnienia do zajmowania stanowiska w indywidualnej sprawie sądowej jest rozwiązaniem nowym, stanowiącym co do zasady ingerencję w tradycyjny rozdział kompetencji między administracją a sądownictwem.