Warunkiem ich nabycia jest rozwiązanie stosunku pracy w przewidzianych przez prawo szczególnych okolicznościach, np. w związku ze zwolnieniami grupowymi, przejściem na emeryturę lub rentę czy śmiercią pracownika. Prawo do odprawy powstaje z chwilą ziszczenia się przesłanek ich uzyskania. Dlatego zatrudniony powinien ją dostać najpóźniej w dniu rozwiązania stosunku pracy (art. 481 kodeksu cywilnego oraz art. 300 kodeksu pracy).

Odprawy ustalamy tak jak ekwiwalent pieniężny za niewykorzystany urlop wypoczynkowy, czyli zgodnie z § 14 - 17 rozporządzenia z 8 stycznia 1997 r. w sprawie szczegółowych zasad udzielania urlopu wypoczynkowego, ustalania i wypłacania wynagrodzenia za czas urlopu oraz ekwiwalentu pieniężnego za urlop (DzU nr 2, poz. 14 ze zm.). Składniki:

- w stałej stawce miesięcznej - przyjmujemy z miesiąca nabycia prawa do ekwiwalentu, czyli z miesiąca rozwiązania lub wygaśnięcia stosunku pracy,

- zmienne za okresy nie dłuższe niż miesiąc - w przeciętnej wysokości wypłaconej podczas trzech miesięcy poprzedzających miesiąc nabycia ekwiwalentu; jeśli osoba pracowała krócej, to otrzymane składniki dzieli się przez liczbę dni, za które przysługiwały, oraz mnoży przez liczbę dni, jakie powinna przepracować,

- za okresy dłuższe niż miesiąc - w średniej wysokości wypłaconej podczas 12 miesięcy poprzedzających miesiąc nabycia ekwiwalentu. Uzyskany wynik stanowi wysokość miesięcznej odprawy. Jeżeli przepis przewiduje odprawę w wysokości wynagrodzenia za dwa czy trzy miesiące, średnią arytmetyczną mnożymy odpowiednio przez 2 lub 3. Gdy za pół miesiąca - dzielimy przez 2.

Podstawy wymiaru odpraw nie dzielimy zatem przez współczynnik ekwiwalentu za urlop (w tym roku wynosi on 21) tak jak przy ekwiwalencie. Poprzestajemy na oszacowaniu średniej arytmetycznej. Nie ma bowiem potrzeby ustalania wartości za jeden dzień.

Odprawy - jako świadczenia finansowe o charakterze płacowym oraz należne ze stosunku pracy - podlegają ochronie przed potrąceniami, jak wynagrodzenie za pracę. Wynika to z art. 87 k.p.

Zatrudniając przynajmniej 20 osób, musisz płacić odprawę każdemu, kogo zwalniasz z powodów od niego niezależnych.

Osobie, której umowa ulega rozwiązaniu z przyczyn jej niedotyczących, przysługuje tzw. odprawa ekonomiczna. Ale tylko wtedy, gdy jej pracodawca zatrudnia co najmniej 20 pracowników. Wynika tak z art. 1 ust. 1 ustawy z 13 marca 2003 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn niedotyczących pracowników (DzU nr 90, poz. 844 ze zm.). Przy ustalaniu stanu zatrudnienia u danego pracodawcy decyduje moment wręczenia pierwszego wypowiedzenia z przyczyn organizacyjnych, ekonomicznych itd.

W orzecznictwie Sądu Najwyższego za przyczyny niedotyczące pracowników uznaje się m.in. likwidację stanowiska, redukcję zatrudnienia, zmiany organizacyjne w zakładzie związane z automatyzacją produkcji itp. Chodzi o rozstanie za wypowiedzeniem szefa lub ewentualnie za porozumieniem stron. Nawet wskazanie fikcyjnej przyczyny wypowiedzenia umowy pracownikowi w rzeczywistości zwolnionemu z przyczyn dotyczących pracodawcy nie pozbawia prawa do odszkodowania z tytułu wadliwego wypowiedzenia oraz do odprawy pieniężnej przysługującej zwolnionym z przyczyn dotyczących pracodawcy (wyrok SN z 26 stycznia 2000 r., I PKN 499/99). Za rozwiązanie umowy z przyczyn niedotyczących pracowników można uznać wypowiedzenie zmieniające warunki płacy, których pracownik nie przyjął ze względu na to, że doprowadziłoby ono do radykalnego obniżenia jego wynagrodzenia przy niezmienieniu wymagań względem pracownika (wyrok SN z 16 listopada 2000 r., I PKN 79/00). Pracownik nabywa prawo do odprawy ekonomicznej w razie:

a) konieczności zwolnienia w ciągu 30 dni co najmniej:

- 10 pracowników - gdy firma zatrudnia mniej niż 100 pracowników;

- 10 proc. pracowników - co najmniej 100, ale mniej niż 300;

- 30 pracowników - minimum 300 lub więcej pracowników; Rozwiązanie umowy o pracę może nastąpić w trybie:

- wypowiedzenia dokonanego przez pracodawcę;

- porozumienia z inicjatywy pracodawcy, które dotyczy co najmniej 5 pracowników;

b) konieczność zwolnienia choćby jednej osoby, gdy:

- wypowiedzenie następuje z przyczyn niedotyczących pracownika;

- jest to wyłączny powód wypowiedzenia.

Odprawa z racji zwolnienia z przyczyn niedotyczących pracownika zależy od stażu pracy w danym przedsiębiorstwie i wynosi:

- miesięczne wynagrodzenie - przy stażu krótszym niż dwa lata,

- dwumiesięczne - od dwóch do ośmiu lat,

- trzymiesięczne - ponad osiem lat.

Osobie przejętej przez inny zakład w trybie art. 23k.p. do stażu uprawniającego do odprawy wliczamy zatrudnienie u obydwu pracodawców >patrz przykład 2.

Pani Ela przepracowała pięć lat w firmie Alfa, która została przejęta przez spółkę Gama. Po upływie kolejnych trzech lat w tej ostatniej doszło do redukcji zbiorowych, w ramach których pracę straciła też pani Ela. Przysługuje jej odprawa w wysokości trzech pensji, gdyż łącznie ma ośmioletni staż.

Odrębną odprawę dajesz pracownikowi, którego zatrudnienie ustaje w związku z przejściem na emeryturę lub rentę z tytułu niezdolności do pracy.

Przysługuje ona - według art. 92§ 1 k.p. - w wysokości miesięcznego wynagrodzenia. Pewne grupy zawodowe mają prawo do wyższych świadczeń, np. nauczyciele do dwóch, trzech pensji. Wynika tak z art. 87 Karty nauczyciela (tekst jedn. DzU z 2003 r. nr 118, poz. 1112 ze zm.). Tryb rozwiązania stosunku pracy praktycznie nie ma znaczenia, byleby istniał związek między ustaniem zatrudnienia i przejściem na rentę lub emeryturę. W myśl wyroku SN z 28 lipca 1999 r. (I PKN 174/99) wygaśnięcie stosunku pracy wskutek upływu czasu, na jaki opiewał angaż, nie odbiera prawa do odprawy.

Związek między rozwiązaniem stosunku pracy i przejściem na emeryturę lub rentę inwalidzką może mieć charakter przyczynowy, czasowy i funkcjonalny (wyrok SN z 8 grudnia 1993 r., I PRN 111/93). Znaczy to, że odprawa rentowa przysługuje nie tylko w klasycznej sytuacji, gdy zatrudniony pobiera rentę zaraz po zakończeniu pracy >przykład 3.

Nie ma znaczenia, kiedy ZUS wydał decyzję o przyznaniu emerytury lub renty - przed czy po rozwiązaniu stosunku pracy. Pracownikowi, który przeszedł na rentę inwalidzką po rozwiązaniu umowy o pracę na czas określony, przysługuje jednorazowa odprawa pieniężna na podstawie art. 92§ 1 k.p., gdy pracownik stał się niezdolny do pracy wskutek choroby stwierdzonej w czasie zatrudnienia i prowadzącej, po nieprzerwanym okresie pobierania zasiłku chorobowego, do przyznania mu renty - uznał SN 7 stycznia 2000 r. (III ZP 18/99). Odprawa emerytalna przysługuje także w razie przejścia na wcześniejszą emeryturę (wyrok SN z 11 stycznia 2001 r., I PKN 187/00).

Pan Jan przebywał na zasiłku chorobowym przez 182 dni, a potem na świadczeniu rehabilitacyjnym przez trzy miesiące. Firma rozwiązała z nim 15 sierpnia stosunek pracy bez wypowiedzenia z powodu wyczerpania okresu zasiłkowego (art. 53 § 1 pkt 1b k.p.). Po wykorzystaniu całego świadczenia rehabilitacyjnego ZUS przyznał mu 15 maja rentę z tytułu niezdolności do pracy. Należy uznać, że istniał związek funkcjonalny między chorobą będącą przyczyną rozwiązania stosunku pracy i przyznaniem mu prawa do renty inwalidzkiej. Potwierdził to SN w orzeczeniu z 4 czerwca 1991 r. (I PZP 17/91).

Rodzinie osoby zmarłej w trakcie zatrudnienia przysługuje od jej pracodawcy odprawa pośmiertna.

Należy się także bliskim osoby, która pozostawała w zatrudnieniu tylko formalnie, bo szef zwolnił ją z obowiązku świadczenia pracy. Otrzyma ją także rodzina zmarłego w trakcie urlopu wypoczynkowego, zwolnienia lekarskiego czy innej usprawiedliwionej nieobecności. Nie mają przy tym znaczenia przyczyny śmierci, jej czas i miejsce.

Zgodnie z art. 93 k.p. odprawa wynosi:

- miesięczne wynagrodzenie - przy stażu w firmie krótszym niż 10 lat,

- trzymiesięczne - przynajmniej 10 lat,

- sześciomiesięczne - minimum 15 lat.

Do stażu tego wliczamy też zatrudnienie u poprzedniego pracodawcy, jeśli doszło do przejścia zakładu na innego pracodawcę w trybie art. 23k.p. Uprawnionymi do odprawy są małżonek oraz inni członkowie rodziny spełniający warunki uzyskania renty rodzinnej. Małżonek nabywa rentę bezwarunkowo, o ile nadal pozostaje w związku. Nie otrzyma jej jednak były małżonek czy konkubent. Innymi uprawnionymi do odprawy są:

- dzieci (własne, przysposobione i drugiego małżonka) zasadniczo do 16 lat, a jeśli się uczą - do ukończenia nauki, ale nie dłużej niż do 25 lat, gdy są całkowicie niezdolne do pracy - bez względu na wiek,

- przyjęte minimum na rok przed śmiercią na wychowanie i utrzymanie przed osiągnięciem pełnoletniości wnuki, rodzeństwo i inne dzieci, w tym w ramach rodziny zastępczej, jeżeli nie mają prawa do renty po zmarłych rodzicach (a jeśli rodzice żyją, gdy nie mogą zapewnić im utrzymania), albo gdy pracownik lub jego małżonek był ich prawnym opiekunem,

- rodzice, w tym ojczym i macocha oraz osoba przysposabiająca, jeśli osoby te są niezdolne do pracy lub ukończyły 50 lat albo wychowują co najmniej jedno z dzieci, wnuków, rodzeństwa uprawnionych do renty po zmarłym, jeżeli bezpośrednio przed śmiercią pracownik przyczyniał się do ich utrzymania.

Szef powinien sam ustalić, czy krewni zmarłego spełniają przesłanki do otrzymania renty rodzinnej, a jeśli tak, to wypłacić odprawę. Dla jej wypłaty nie ma znaczenia przyznanie renty rodzinnej krewnym zmarłego przez ZUS.

Odprawę dzielimy w równych częściach między wszystkich uprawnionych z rodziny. Gdy ma do niej prawo tylko jedna osoba, otrzymuje połowę odprawy > przykład 4.

W wypadku zginęło dwóch pracowników. Jeden miał żonę i trójkę dzieci w wieku 6, 15 i 24 lat, a drugi tylko żonę. Obydwaj byli zatrudnieni w firmie krócej niż dziesięć lat. Ich bliskim przysługują zatem miesięczne odprawy. Rodzina pierwszego pracownika dostanie odprawę w czterech równych częściach (jeśli 24-letnie dziecko jeszcze studiuje). Żona drugiego uzyska połowę wynagrodzenia.

Nie ma znaczenia to, czy zmarły pracował na pełnym etacie czy na jego cząstce. Jeśli w chwili zgonu miał więcej niż jednego pracodawcę, krewni otrzymają kilka odpraw >przykład 5.

Pani Ala, zatrudniona w firmie Alf od 16 lat, zmarła na zawał wskutek przemęczenia, gdyż od pięciu lat pracowała dodatkowo w spółce Polo. Krewni mają prawo do odprawy pośmiertnej w wysokości sześciu pensji od firmy Alf i jednej pensji od firmy Polo.

Sąd pracy może w trakcie sporu do prawa czy wysokości odprawy samodzielnie ustalać wszystkie przesłanki (uchwała z 15 grudnia 1975 r., I PZP 46/ 75). Odprawa nie przysługuje krewnym zmarłego pracownika, jeśli był on ubezpieczony przez pracodawcę na życie i zostało wypłacone odszkodowanie w wysokości nie niższej niż kwota należnej odprawy (art. 93 § 7 k.p.). Jeśli odszkodowanie jest niższe, to szef wypłaca rodzinie tylko różnicę.

Ale uwaga! Zatrudnionemu w kilku miejscach, który rozwiązuje stosunek pracy ze wszystkimi w związku z przejściem na emeryturę lub rentę, przysługują odprawy od wszystkich pracodawców. W razie zbiegu prawa do odprawy ekonomicznej i emerytalnej lub rentowej należą się oba świadczenia w pełnej wysokości. Emeryt, który cały czas pracuje, przechodzi na emeryturę dopiero po ustaniu tego zatrudnienia. Spełnienie warunków uprawniających do emerytury nie stwarza bowiem obowiązku rozwiązania umowy (orzeczenie z 6 maja 2003 r., I PK 223/02).

- pensja zasadnicza 1000 zł,

- dodatek stażowy 250 zł,

- premia uznaniowa od 100 do 500 zł,

- w marcu, kwietniu i maju otrzymał wynagrodzenie za godziny nadliczbowe z tytułu przekroczenia normy dobowej - odpowiednio 150, 200 i 250 zł. Odprawę należną panu Bartkowi liczymy następująco.

- Składniki w stałej stawce miesięcznej (wynagrodzenie zasadnicze i dodatek służbowy) przyjmujemy w wysokości należnej w miesiącu nabycia prawa do odprawy, czyli z czerwca. 1000 zł + 250 zł = 1250 zł

- Zmienne składniki za okres nie dłuższy niż miesiąc (wynagrodzenie za nadgodziny) - w średniej wysokości wypłaconej w marcu, kwietniu i maju. (150 zł + 200 zł + 250 zł) : 3 miesiące = 200 zł

- Premię uznaniową pomijamy, bo jako element jednorazowy i nieperiodyczny nie wchodzi do podstawy wymiaru ekwiwalentu za urlop, a więc i odpraw.

- Dodajemy składniki w stałej stawce i zmienne. 1250 zł + 200 zł = 1450 zł

- Średnią arytmetyczną za miesiąc mnożymy przez liczbę miesięcy, za jakie przysługuje odprawa. 1450 zł x 2 miesiące = 2900 zł

- mniejszych zakładów mających poniżej 20 zatrudnionych,

- zatrudnieni na podstawie mianowania,

- którzy sami złożyli wypowiedzenia,

- zaangażowani na umowach terminowych, które uległy rozwiązaniu z upływem czasu, do którego zostały zawarte.