Przysługuje on osobie, która podczas tego ubezpieczenia lub urlopu wychowawczego:

- urodziła dziecko,

- przyjęła dziecko do siedmiu lat, a jeśli odroczono jego obowiązek szkolny - do dziesięciu lat na wychowanie i wystąpiła do sądu opiekuńczego w sprawie jego przysposobienia.

W razie śmierci ubezpieczonej lub porzucenia przez nią dziecka zasiłek macierzyński dostanie ubezpieczony -ojciec dziecka lub inny członek najbliższej rodziny, jeżeli przerwie zatrudnienie lub inną działalność zarobkową w celu sprawowania osobistej opieki nad dzieckiem.

Zasadniczo zasiłek macierzyński przysługuje przez okres urlopu macierzyńskiego, czyli przez:

- 18 tygodni (112 dni) - przy pierwszym porodzie,

- 20 tygodni (140 dni) -przy drugim i każdym następnym,

- 28 tygodni (196 dni) -gdy urodziło się więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie.

Co najmniej dwa tygodnie urlopu macierzyńskiego powinny przypadać przed przewidywaną datą porodu. Po porodzie przysługuje urlop macierzyński nie wykorzystany przed nim, aż do wyczerpania pełnego wymiaru.

Są jednak sytuacje, kiedy przysługuje krócej. Oto one:

- poród podczas urlopu wychowawczego -zasiłek macierzyński przysługuje za okres odpowiadający części urlopu macierzyńskiego po porodzie (czyli odpowiednio przez 18 lub 26 tygodni),

- urodzenie martwego dziecka lub jego zgon podczas pierwszych ośmiu tygodni życia - osiem tygodni (56 dni) po porodzie, nie krócej jednak niż przez siedem dni od śmierci dziecka; ubezpieczonej, która urodziła więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie, przysługuje w takim wypadku zasiłek macierzyński przez okres stosowny do liczby żyjących dzieci,

- zgon dziecka po upływie ośmiu tygodni życia - przez siedem dni, licząc od dnia zgonu dziecka; pracownica, która urodziła więcej niż jedno dziecko przy jednym porodzie, ma w takim wypadku prawo do urlopu macierzyńskiego w wymiarze stosownym do liczby dzieci pozostałych przy życiu.

Pracownica, która była po porodzie na co najmniej 14-tygodniowym urlopie macierzyńskim, może zrezygnować z jego pozostałej części. Pod warunkiem jednak, że resztę wykorzysta pracownik -ojciec dziecka. W tym celu kobieta składa swemu pracodawcy wniosek o skrócenie urlopu macierzyńskiego, załączając zaświadczenie pracodawcy ojca dziecka potwierdzające termin rozpoczęcia przez niego tego urlopu. Szef musi przyjąć taką pracownicę w terminie przez nią wskazanym.

Zasiłek macierzyński przysługuje również w razie urodzenia dziecka po ustaniu ubezpieczenia chorobowego, jeżeli ubezpieczenie to ustało:

- wskutek ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy,

- z naruszeniem przepisów prawa, stwierdzonym prawomocnym orzeczeniem sądu. W takich sytuacjach zasiłek macierzyński przysługuje za okres odpowiadający części urlopu macierzyńskiego po porodzie.

Zatrudnionej, z którą rozwiązano stosunek pracy podczas ciąży z powodu ogłoszenia upadłości lub likwidacji pracodawcy i której nie zapewniono innego zatrudnienia, do dnia porodu należy się zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego. Z kolei zatrudnionej na czas określony lub na czas wykonania określonej pracy, z którą przedłużono - na podstawie art. 177 § 3 k.p. - umowę o pracę do dnia porodu, przysługuje zasiłek macierzyński po ustaniu ubezpieczenia. Zasiłek macierzyński wynosi 100 proc. podstawy wymiaru.

Osoba pobierająca zasiłek macierzyński albo w wysokości zasiłku macierzyńskiego podlega obowiązkowo ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowym. Pracodawcy są zobowiązani do zgłaszania ich do ubezpieczenia emerytalnego i rentowych oraz do naliczania za nich składek, jeżeli to oni wypłacają te zasiłki. Przypomnijmy, że zakłady czynią to wtedy, gdy zgłaszają do ubezpieczenia chorobowego więcej niż 20 osób. Podkreślamy jednak, że pracodawcy jedynie naliczają (wykazują) w imiennych raportach miesięcznych składki za osoby przebywające na urlopach macierzyńskich, ale ich fizycznie nie wpłacają. Są one opłacane przez ZUS, a finansowane z budżetu państwa.

ZUS wypłaca zasiłki macierzyńskie:

- ubezpieczonym, których płatnicy zgłaszają do ubezpieczenia chorobowego do 20 osób,

- prowadzącym pozarolniczą działalność i osobom z nimi współpracującym,

- tym, którym zasiłek ten należy się po ustaniu ubezpieczenia. W takiej sytuacji zakład pracy w ogóle nie zgłasza takiej osoby do ubezpieczenia emerytalnego i rentowych z tytułu pobierania zasiłku macierzyńskiego, lecz wypełnia za nią raport ZUS RSA, w którym podaje przerwę w opłacaniu składek, spowodowaną pobieraniem zasiłku macierzyńskiego wypłacanego z ZUS. Składki emerytalną i rentową opłaca za tę osobę ZUS, a finansuje budżet państwa. Jeśli pracownica zatrudniona jednocześnie na podstawie dwóch umów o pracę urodzi dziecko i pobiera w związku z tym dwa zasiłki macierzyńskie, podlega obowiązkowym ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym z tytułu obu zasiłków.

Składki na ubezpieczenia emerytalne i rentowe pobierających zasiłki macierzyńskie wynoszą:

- emerytalna -19,52 proc. podstawy wymiaru,

- rentowe -10 proc.

Podstawę ich wymiaru stanowi pełna kwota zasiłku macierzyńskiego przed potrąceniem zaliczki na podatek od dochodów osobistych.

Nie ma obowiązku zgłaszania do ubezpieczenia emerytalnego i rentowych pobierających zasiłki macierzyńskie, którzy mają ustalone prawo do emerytury, do renty z tytułu niezdolności do pracy lub do renty rodzinnej albo inny tytuł do ubezpieczeń społecznych (np. podczas urlopu dorabiają sobie na zleceniu, pół etatu itd.). Za nich ZUS nie opłaca, a budżet państwa nie finansuje składek od zasiłków macierzyńskich. O tych okolicznościach (dodatkowej pracy, pobieraniu emerytury itd.) uprawniony powinien poinformować płatnika, składając stosowne oświadczenie.

Uwaga! Rentą -w rozumieniu ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych - nie jest renta wypłacana na podstawie prawa cywilnego (np. wyrównawcza).

Przypominamy, że pracodawca nie wyrejestrowuje z ubezpieczeń osoby, której udzielił urlopu macierzyńskiego, ponieważ nadal pozostaje ona w stosunku pracy. Powinien natomiast wypełniać za nią co miesiąc imienny raport ZUS RSA, wykazując w nim przerwy w ubezpieczeniu spowodowane pobieraniem zasiłku macierzyńskiego.

Zdarza się, że kobieta przebywająca na zasiłku macierzyńskim dorabia sobie. Gdy wykonuje umowę-zlecenie, zawartą z własnym pracodawcą lub z innym podmiotem, to w tym czasie podlega ubezpieczeniom społecznym jako zleceniobiorca, a z tytułu urlopu w ogóle tym ubezpieczeniom nie podlega. Płatnik (zleceniodawca) powinien zgłosić ją do ubezpieczeń społecznych i sporządzać co miesiąc imienny raport z kodem zaczynającym się od 04.

Jeżeli osoba na zasiłku macierzyńskim podejmuje prowadzenie pozarolniczej działalności, to z dniem jej rozpoczęcia nie podlega ona ubezpieczeniom emerytalnemu i rentowym z tytułu zasiłku macierzyńskiego. Podlega natomiast ubezpieczeniom społecznym z tytułu działalności pozarolniczej.

Natomiast ten, kto uzyskał zasiłek macierzyński z ubezpieczenia chorobowego podczas prowadzenia pozarolniczej działalności i nadal ją prowadzi, ma prawo do ubezpieczenia emerytalnego i rentowych z tytułu tego zasiłku. Składki na ubezpieczenie emerytalne i rentowe opłaca za niego ZUS, a finansuje budżet państwa. Sam w tym czasie nie opłaca składek na ubezpieczenia społeczne z tytułu działalności pozarolniczej.

Zawarcie przez pobierającego zasiłek macierzyński umowy o dzieło z własnym pracodawcą nie rodzi żadnych skutków w dziedzinie ubezpieczeń społecznych. Nadal podlega on ubezpieczeniom emerytalnym i rentowym z tytułu zasiłku macierzyńskiego.

Jeżeli przebywająca na urlopie wychowawczym urodzi kolejne dziecko (nabywa tym samym prawo do zasiłku macierzyńskiego), podstawę wymiaru składek na ubezpieczenie emerytalne i rentowe stanowi zasiłek macierzyński.