Warto się zastanowić nad przypadkiem, gdy sąd postanowieniem wydanym na wniosek uprawnionego wierzyciela ustanowił na majątku dłużnika zabezpieczenie roszczeń ?w postaci hipoteki przymusowej na będących własnością dłużnika nieruchomościach.

Potem dłużnik zaskarżył postanowienie sądu o udzieleniu zabezpieczenia, jednak sąd odwoławczy oddalił zażalenie. Dłużnikowi nadal zależy na uwolnieniu nieruchomości od obciążeń, dlatego zdecydował się skorzystać z instytucji depozytu sądowego, o którym mowa w art. 742 § 1 k.c. i złożył na rachunek depozytowy sądu kwotę żądaną przez uprawnionego wierzyciela we wniosku o zabezpieczenie, potwierdzoną również w prawomocnym postanowieniu sądu o udzieleniu zabezpieczenia. W wyniku złożenia kwoty pieniężnej do depozytu, sąd stwierdził postanowieniem upadek zabezpieczenia w postaci hipoteki przymusowej. Postanowienie to wraz ze stosownym wnioskiem dłużnika będzie podstawą do wykreślenia hipoteki przymusowej ustanowionej na jego nieruchomościach.

Następnie, już po złożeniu kwoty zabezpieczenia do depozytu sądowego, obowiązany/dłużnik, chcąc odzyskać całość lub część z tej kwoty, zwrócił się z wnioskiem do sądu o ograniczenie kwoty złożonej do depozytu, negując w części zasadność zgłaszanych przez uprawnionego roszczeń oraz utrzymywania zabezpieczenia. Sąd odmówił uwzględnienia złożonego wniosku ?i orzekł, że w chwili obecnej, wobec złożenia całej kwoty roszczenia do depozytu sądowego, brak jest podstawy prawnej do skorzystania ?z przepisu art. 742 § 1 k.c., tj. ograniczenia kwoty depozytu z uwagi na to, że ustanowione wcześniej zabezpieczenie upadło i wniosek o ograniczenie zabezpieczenia jako niemający podstawy prawnej w przepisach kodeksu postępowania cywilnego, ?a więc niedopuszczalny, podlega odrzuceniu.

Możliwości zmiany zabezpieczenia

W postępowaniu zabezpieczającym zgodnie z art. 742 § 1 k.p.c. tzw. obowiązany może w każdym czasie żądać uchylenia lub zmiany prawomocnego postanowienia, którym udzielono zabezpieczenia, gdy odpadnie lub zmieni się przyczyna zabezpieczenia. Istnieje również inna możliwość doprowadzenia przez obowiązanego/dłużnika do upadku udzielonego przez właściwy sąd zabezpieczenia i to bez przeprowadzania rozprawy. A mianowicie udzielone zabezpieczenie upadnie z mocy prawa w przypadku złożenia przez obowiązanego na rachunek depozytowy sądu sumy zabezpieczenia żądanej przez uprawnionego we wniosku o udzielenie zabezpieczenia.

Dlatego, w przypadku obciążenia majątku dłużnika zabezpieczeniem w postaci hipoteki przymusowej, które to zabezpieczenie, np. dla dewelopera, może się okazać szczególnie uciążliwe, przed podjęciem decyzji w przedmiocie działań mających na celu zmianę lub uchylenie zabezpieczenia, dłużnik powinien ze szczególną ostrożnością rozważyć wszystkie przewidziane prawem możliwości poprawy swojej sytuacji.

W szczególności w pierwszej kolejności dłużnik powinien zbadać, czy w międzyczasie nie odpadły przesłanki ustanowienia zabezpieczenia, co dałoby podstawy jego uchylenia przez sąd, który wydał postanowienie w sprawie zabezpieczenia. W przypadku, gdy przesłanki te uległy zmianie, np. dłużnik częściowo uregulował roszczenie albo zwiększył się lub zmniejszył stopień jego wypłacalności, sąd może zmienić postanowienie odnośnie do zmiany warunków zabezpieczenia, ale nie uchyli wydanego postanowienia o zabezpieczeniu.

W tej sytuacji, dłużnikowi/obowiązanemu w celu pozbycia się uciążliwej hipoteki przymusowej, pozostają nadal dwie inne możliwości.

Jedna przewidziana w art. 742 § 1 zd. drugie k.p.c. i druga w art. 742 ?§ 4 k.p.c.

Dwa tryby

Pierwszy sposób, o którym mowa w art. 742 § 1 k.p.c., dotyczy sytuacji, gdy dłużnik/obowiązany złoży na rachunek depozytowy sądu sumę zabezpieczenia żądaną przez uprawnionego we wniosku o udzielenie zabezpieczenia. Wówczas zabezpieczenie upada z mocy prawa, a sąd jedynie potwierdza postanowieniem upadek udzielonego zabezpieczenia. Postanowienie to ma charakter deklaratywny (potwierdzający jedynie zaistniały stan).

Drugi tryb postępowania – na wniosek dłużnika – przewiduje ? art. 742 § 4 k.p.c. W tym przypadku może dojść do uchylenia postanowienia o zabezpieczeniu, gdy dłużnik złoży do depozytu wystarczającą w jego ocenie  kwotę tytułem zabezpieczenia roszczeń uprawnionego/wierzyciela wraz z wnioskiem ?o uchylenie prawomocnego postanowienia o udzieleniu zabezpieczenia. Kwota ta jednak będzie mniejsza niż ta, której zabezpieczenia domaga się uprawniony. W takim przypadku złożenie przez dłużnika/obowiązanego na rachunek depozytowy sądu „sumy wystarczającej do zabezpieczenia" (art. 742 § 4 k.p.c.) stanowi podstawę do uchylenia zabezpieczenia przez sąd, o ile sąd uzna argumenty dłużnika, iż kwota złożona na rachunek depozytowy wystarczająco zabezpiecza roszczenie uprawnionego wierzyciela.

Sąd nie zawsze decyduje

Różnica pomiędzy obydwoma przypadkami polega na tym, że ?w pierwszym z nich, o złożeniu do depozytu sądowego kwoty zabezpieczenia i upadku zabezpieczenia na mocy wydanego wcześniej przez sąd postanowienia w sprawie zabezpieczenia, decyduje sam dłużnik, sąd zaś jedynie potwierdza dokonaną czynność i upadek zabezpieczenia. ?W drugiej w sytuacji, o której mowa ?w art. 742 § 4 k.p.c., sąd wydaje postanowienie o uchyleniu zabezpieczenia na skutek złożenia przez obowiązanego na rachunek depozytowy sądu sumy wystarczającej do zabezpieczenia. Skoro zatem w tym wypadku ?o upadku zabezpieczenia decyduje sąd, wymagać to będzie wniosku dłużnika o uchylenie istniejącego postanowienia. Wniosek ten powinien wskazywać wystarczającą w ocenie dłużnika kwotę zabezpieczenia podlegającą złożeniu do depozytu oraz odpowiednie uzasadnienie żądania.

Postanowienie wydane w trybie art. 742 § 4 k.p.c. ma charakter prawnokształtujący (tworzy nowy stan prawny). W takim przypadku zabezpieczenie upada w całości na mocy decyzji sądu z tym skutkiem, że „zanika" udzielone wcześniej zabezpieczenie, a w jego miejsce pojawia się mający charakter zabezpieczający depozyt sądowy, obejmujący jednak kwotę niższą niż pierwotna kwota zabezpieczenia.

Takie postanowienie o uchyleniu zabezpieczenia jest natychmiast wykonalne. Uprawniony uzyskuje alternatywne zabezpieczenie zdeponowane przez dłużnika na sądowym rachunku depozytowym.

Jakie wnioski

- ?Złożenie na rachunek depozytowy sądu sumy zabezpieczenia żądanej przez uprawnionego we wniosku o udzielenie przez sąd zabezpieczenia na mocy art. 730 k.p.c., powoduje że zabezpieczenie udzielone przez sąd na mocy art. 742 k.p.c. upada.

- ?Na skutek upadku zabezpieczenia udzielonego przez sąd, dochodzi do wyeliminowania z obrotu prawnego wydanego przez sąd postanowienia, którym udzielono zabezpieczenia, zatem dalsze czynności podejmowane ?w odniesieniu do tego postanowienia stają się z chwilą upadku ?zabezpieczenia bezprzedmiotowe.

- ?W szczególności przepisy prawa nie przewidują możliwości składania jakichkolwiek wniosków dotyczących sumy złożonej na rachunek depozytowy sądu, a  mających na celu ograniczenie zabezpieczenia.

- ?Złożenie kwoty zabezpieczenia do depozytu sądowego powoduje, że dochodzi do „zamrożenia" kwoty zabezpieczenia na czas do uzyskania prawomocnego rozstrzygnięcia przez sąd sprawy głównej o roszczenie, którego dotyczy zabezpieczenie.

- ?Wniosek o ograniczenie zabezpieczenia po złożeniu kwoty zabezpieczenia do depozytu sądowego, jako nie mający podstawy prawnej uzasadniającej jego rozstrzyganie przez sąd (niedopuszczalny), podlega odrzuceniu ?przez sąd.

Marzena ?Wilbik-Kaczyńska, radca prawny? Wilbik-Kaczyńska Kałkusiński Kancelaria Radców Prawnych ?sp. p.

Zdarza się, że dłużnik zapomina o możliwości zmiany nie tylko formy zabezpieczenia na podstawie art. 742 § 4 k.c., ale również zmiany jego wysokości i decyduje o złożeniu do depozytu całej kwoty roszczenia, mając na uwadze jedynie chęć „pozbycia się" dotychczasowego obciążenia w postaci hipoteki przymusowej.

Należy pamiętać, że skutek złożenia do depozytu w obydwu przypadkach jest taki sam w odniesieniu do kwoty zdeponowanej. Dłużnik  traci prawo decydowania o złożonych do depozytu kwotach tytułem zabezpieczenia roszczeń uprawnionego aż do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia  powództwa uprawnionego o zapłatę, co może potrwać nawet kilka lat.

Ewelina ?Dziąg, radca prawny,  Wilbik-Kaczyńska Kałkusiński Kancelaria Radców Prawnych sp. p.

Zarówno opisany obok upadek zabezpieczenia z mocy prawa (pierwszy tryb), ?jak i uchylenie postanowienia w sprawie zabezpieczenia w wyniku wniosku dłużnika o złożenie do depozytu jedynie „wystarczającej do zabezpieczenia" kwoty (drugi tryb), eliminuje z obrotu prawnego postanowienie ustanawiające zabezpieczenie. Brak postanowienia, którego uchylenia można by się domagać, wobec upadku zabezpieczenia z mocy prawa lub jego uchylenia przez sąd, powoduje, że dalsze czynności podejmowane w odniesieniu do tego uchylonego rozstrzygnięcia sądu stają się  bezprzedmiotowe.

Decyzja o złożeniu określonej kwoty do depozytu sądowego powinna być zatem podjęta ze świadomością, że obowiązany „zamrozi" w ten sposób środki złożone do depozytu sądowego na okres trwania postępowania sądowego (należy zakładać co najmniej kilka lat) aż do jego prawomocnego zakończenia. Przepisy k.p.c. nie przewidują bowiem możliwości udzielenia przez sąd zgody na zwolnienie kwoty złożonej do depozytu sądowego w takim przypadku w trakcie postępowania sądowego o zapłatę.

Zatem przewidziane w art. 742 § 1 k.c. możliwości zmiany lub uchylenia występują do czasu istnienia w obrocie prawnym wydanego wcześniej postanowienia o zabezpieczeniu.