Przedawnienie jest jedną z instytucji prawa cywilnego, dla której upływ czasu stanowi niezwykle ważną okoliczność. Zagadnienie to zostało uregulowane w kodeksie cywilnym, zasadniczo w art. 117–125. Co trzeba podkreślić, przedawnieniu ulegają cywilnoprawne roszczenia o charakterze majątkowym (z zastrzeżeniem wyjątków przewidzianych w ustawie – art. 117 § 1 k.c.). Taki charakter mają na przykład świadczenia pieniężne.
Co nie podlega
Można stwierdzić, że przedawnieniu nie podlegają roszczenia niemające charakteru cywilnoprawnego, np. roszczenia administracyjnoprawne, roszczenia niemajątkowe wynikające z naruszenia dóbr osobistych (art. 24 § 1 i 2 k.c.) czy też uprawnienia kształtujące (art. 395 k.c.).
Istota przedawnienia polega na tym, że po upływie terminu przedawnienia ten, przeciwko komu przysługuje roszczenie, może uchylić się od jego zaspokojenia, chyba że zrzeka się korzystania z zarzutu przedawnienia (art. 117 § 2 k.c.). Jednak zrzeczenie się zarzutu przedawnienia przed upływem terminu jest nieważne. W świetle tego uregulowania skutkiem przedawnienia jest sytuacja, w której dłużnik po upływie określonego terminu (art. 118 k.c.) może odmówić uprawnionemu (wierzycielowi) podjęcia zachowania, do którego był zobowiązany, zgłaszając zarzut przedawnienia roszczenia.
Należy zaznaczyć, że skuteczne podniesienie omawianego zarzutu powoduje, że roszczenie przekształca się w tzw. roszczenie naturalne (niezupełne), które nie może być przymusowo wyegzekwowane. Dłużnik nadal ma jednak prawny obowiązek spełnienia świadczenia na rzecz uprawnionego i jeśli spełni je dobrowolnie, to nie podlega ono zwrotowi jako świadczenie nienależne. Trzeba podkreślić, że sąd uwzględni przedawnienie jedynie na zarzut dłużnika, przeciwko któremu roszczenie przedawnione przysługuje, a nie z urzędu. W rezultacie sam upływ terminu przedawnienia nie wyklucza możliwości wszczęcia przez uprawnionego (wierzyciela) postępowania, w następstwie którego zostanie wydany wyrok zasądzający należność od pozwanego dłużnika, w przypadku gdy ten zarzutu przedawnienia nie podniesie.
Dopiero skuteczne powołanie się dłużnika na przedawnienie roszczenia skutkować będzie oddaleniem powództwa wierzyciela.
Aktywność dłużnika
Na marginesie można wskazać, że istnieje możliwość potrącenia przedawnionej wierzytelności, jeżeli w chwili, gdy potrącenie stało się możliwe, przedawnienie jeszcze nie nastąpiło (art. 502 k.c.). Przepisy kodeksu cywilnego nie zastrzegają jednak konkretnej formy, jaką ma przybrać zrzeczenie się ww. zarzutu. Z uwagi na to, że zrzeczenie się zarzutu przedawnienia stanowi jednostronną czynność prawną, zastosowanie mają przepisy dotyczące czynności prawnych, zwłaszcza w zakresie składania oświadczeń woli. Trzeba dodać, że zrzeczenie się zarzutu przedawnienia nie oznacza automatycznie uznania roszczenia przez dłużnika, jedynie rezygnację z pewnego sposobu obrony. Ponadto możliwość zrzeczenia się ww. zarzutu nie jest ograniczona określonym terminem końcowym.
W omawianym kontekście warto wspomnieć o kwestii terminów zawitych, czyli terminów ograniczających w czasie realizację praw podmiotowych, przykładowo: termin do dochodzenia roszczeń o ochronę posiadania.
Jaka jest różnica
Główną różnicą pomiędzy przedawnieniem roszczeń a terminami zawitymi jest skutek wynikający z upływu czasu. Mianowicie, po upływie terminu przedawnienia roszczenia zobowiązany uzyskuje prawo podniesienia zarzutu przedawniania wobec uprawnionego, jednak wierzytelność w dalszym ciągu istnieje; zaś upływ terminu zawitego powoduje wygaśnięcie uprawnienia (prawa podmiotowego). Co również istotne, zarzut przedawnienia sąd uwzględnia wyłącznie na wniosek dłużnika, zaś termin zawity bierze pod uwagę z urzędu.
Zdaniem autorka
Aleksandra Mazgajska aplikant radcowski
Zagadnienie przedawnienia roszczeń regulują przepisy bezwzględnie obowiązujące. Kodeksowych terminów przedawnienia nie można w drodze umowy zmieniać – ani wydłużać, ani skracać. Ustawodawca w art. 118 k.c. wskazuje podstawowe terminy przedawnienia, jednak trzeba pamiętać o istnieniu przepisów stanowiących legis specialis wobec tego unormowania, odnoszących się do roszczeń z pewnych typów stosunków prawnych, których przykłady wskazano obok.
Bartosz Pawelczyk radca prawny
Instytucja przedawnienia roszczeń odgrywa istotną rolę w obrocie gospodarczym. Mobilizuje uprawnionego (wierzyciela) do możliwie szybkiego dochodzenia przysługujących mu praw, przewidując w przypadku zaniechania ich realizacji, negatywne skutki prawne w postaci przedawnienia roszczeń. Jednocześnie jednak upływ terminu przedawnienia nie oznacza automatycznie braku możliwości skutecznego dochodzenia przedawnionego roszczenia, bo przedawnienie jest przez sąd uwzględniane dopiero na zarzut dłużnika, a nie z urzędu.
