Za działalność lichwiarską grozi surowa odpowiedzialność karna

Jednym z elementów prowadzenia działalności gospodarczej jest zaciąganie pożyczek i kredytów. Mogą one służyć do dalszego rozwoju firmy albo do spłaty bieżących zobowiązań wobec kontrahentów, pracowników czy urzędów publicznych. Najczęściej firmy czy osoby fizyczne prowadzące działalność gospodarczą o takie wsparcie finansowe zwracają się do banków.

Zdarza się jednak, że nie udaje im się uzyskać wsparcia finansowego w tych instytucjach. Wówczas właściciele firm podejmują niekiedy decyzję o wystąpieniu o pożyczkę czy kredyt do innych podmiotów niż banki, które prowadzą taką działalność. Zdarza się jednak, że tego rodzaju firmy żądają za swoje usługi zbyt wygórowanych odsetek, które w skrajnych przypadkach przekraczają wysokość udzielonej pożyczki.

Niewspółmierne świadczenia

Zwrócenie się o pomoc do takiego podmiotu może doprowadzić nie tylko do kłopotów finansowych firmy, ale nawet do jej upadłości. W celu przeciwdziałania takim sytuacjom i ochrony interesów majątkowych przedsiębiorców znajdujących się w przymusowym położeniu ustawodawca zdecydował się na spenalizowanie lichwy, czyli zachowania polegającego na udzielaniu pożyczek na zbyt duży procent.

Artykuł 304 kodeksu karnego przewiduje, że zabronione jest wyzyskiwanie przymusowego położenia innej osoby fizycznej, prawnej albo jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej. Takie zabronione wyzyskiwanie polega na zawieraniu z nią umowy, która nakłada obowiązek świadczenia niewspółmiernego ze świadczeniem wzajemnym. Przestępstwo to zagrożone jest karą pozbawienia wolności do lat 3.

25 proc. tyle wynosi maksymalna wysokość odsetek

Wprowadzanie tego typu ograniczeń nawet w przypadku umów zawieranych pomiędzy profesjonalnymi uczestnikami obrotu gospodarczego, nie stanowi naruszenia zasady swobody działalności gospodarczej. Jak bowiem słusznie uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 8 stycznia 2003 r. (II CKN 1097/00) strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, ale jego treść lub cel nie może sprzeciwiać się jego naturze, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Odsetki za zwłokę w wysokości 5 proc. dziennie przekraczają te granice, i są swego rodzaju lichwą.

Przepisy antylichwiarskie dotyczą zarówno instytucji kredytowych i pożyczkowych, takich jak banki czy SKOK-i, jak również tzw. parabanków, czyli instytucji, których działalność nie jest regulowana przepisami ustawy prawo bankowe i nie podlega nadzorowi sprawowanemu przez Komisję Nadzoru Finansowego.

Pożyczkodawca musi mieć świadomość

Przymusowym położeniem jest taka sytuacja pokrzywdzonego, że jest on zmuszony do zabiegania o udzielenie mu pożyczki czy kredytu niezbędnego do ochrony zagrożonego dobra. Może nim być np. potrzeba posiadania środków do dalszego bytu firmy i prowadzenia działalności gospodarczej. Przymusowe położenie pokrzywdzonego nie musi mieć charakteru trwałego. Może być ono nawet chwilowe. Nie ma tu żadnego znaczenia, czy dany przedsiębiorca lub firma znaleźli się w tym położeniu z własnej, czy cudzej winy.

Do pociągnięcia danej osoby do odpowiedzialności karnej z art. 304 kodeksu karnego nie wystarczy jednak samo stwierdzenie lichwiarskiego charakteru umowy pożyczki. Jak bowiem podkreślił Sąd Najwyższy w swoim wyroku (SN z 28 stycznia 2010 r., sygn. akt III KK 260/09) warunkiem niezbędnym tej odpowiedzialności jest ustalenie, że osoba zaciągająca pożyczkę znajdowała się w przymusowym położeniu – a więc, że dotknęły ją takie okoliczności życiowe, w tym ekonomiczne, które przesądziły o konieczności zawarcia przez nią tej umowy bez względu na stan pokrzywdzenia. Trzeba też ustalić, że udzielający pożyczki miał pełną świadomość co do położenia pożyczkobiorcy.

Wsparcie nie musi zostać udzielone

Przestępstwo lichwy ma charakter bezskutkowy, a więc jest tzw. przestępstwem formalnym. W praktyce oznacza to, że nie musi dojść do udzielenia pożyczki czy kredytu. Wystarczy już samo zawarcie umowy, która określa, jaka wysokość wsparcia zostanie udzielona i na jaki procent.

Jeżeli natomiast nie doszło jeszcze do zawarcia umowy, ale lichwiarz złożył propozycję udzielenia kredytu lub pożyczki i rozpoczął prowadzenie pertraktacji prowadzących do podpisania umowy, to mamy do czynienia z usiłowaniem popełnienia przestępstwa. Za takie usiłowanie grozi jednak taka sama kara, jak za dokonanie danego przestępstwa, na co jednoznacznie wskazuje art. 14 kodeksu karnego.

Do popełnienia przestępstwa lichwy nie jest też konieczne, aby sprawca działał w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Poprzez udzielenie niekorzystnego kredytu czy pożyczki może on np. zmierzać do doprowadzenia firmy do bankructwa i przez to wyeliminowania jej z danego rynku.

Wysokość określa NBP

Maksymalna wysokość odsetek wynikających z czynności prawnej nie może w stosunku rocznym przekraczać czterokrotności wysokości stopy kredytu lombardowego NBP, który wynosi obecnie 6,25 proc. Jeżeli uzgodnione przez strony umowy odsetki przekroczą wysokość odsetek maksymalnych, wówczas należą się odsetki maksymalne. Postanowienia umowne wyłączające lub ograniczające przepisy o odsetkach maksymalnych, także w razie dokonania wyboru prawa obcego, są prawnie nieskuteczne.

Podstawa prawna:

Art. 304 ustawy z 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny DzU nr 88, poz. 553 ze zm.

Autor jest asesorem Prokuratury Rejonowej Warszawa–Ochota