Jeśli podatnik nie ma środków na uiszczenie kosztów sądowych, może poprosić o pomoc. Jednak to, czy jego wniosek zostanie uwzględniony, zależy od jego sytuacji majątkowej.

Zasady przyznawania zwolnienia od kosztów sądowych (tzw. prawo pomocy) określają szczegółowo przepisy ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Wynika z nich, że podatnikowi na jego wniosek może być przyznane prawo pomocy (wniosek można złożyć przed wszczęciem postępowania lub w toku i nie podlega on opłatom sądowym).

Na co można liczyć

Prawo pomocy obejmuje zwolnienie od kosztów sądowych oraz ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego. Może być przyznane w zakresie całkowitym (wtedy podatnik nie ponosi kosztów sądowych, a dodatkowo może liczyć na darmowego adwokata, radcę prawnego lub doradcę podatkowego) lub częściowym (obejmuje zwolnienie tylko od opłat sądowych w całości lub w części albo tylko od wydatków albo od opłat sądowych i wydatków albo obejmuje tylko ustanowienie adwokata, radcy prawnego, doradcy podatkowego lub rzecznika patentowego).

To, jakie warunki trzeba spełnić, aby uzyskać prawo pomocy, zależy od tego, czy wnioskuje o nie osoba fizyczna czy prawna. W każdym jednak przypadku należy pamiętać, co podkreślane jest w orzecznictwie sądowym, że przyznanie prawa pomocy ma charakter wyjątkowy.

WSA w Krakowie w postanowieniu z 25 czerwca 2012 r. (I SA/Kr 470/12)

podkreślił, że „winno być stosowane w stosunku do osób charakteryzujących się ubóstwem (przykładowo do takich osób można zaliczyć bezrobotnych bez prawa do zasiłku lub osoby ze względu na okoliczności życiowe pozbawione całkowicie środków do życia).

Strona dochodząca swoich praw na drodze sądowej ma prawo do ubiegania się o zwolnienie od kosztów sądowych i ustanowienie kwalifikowanego pełnomocnika z urzędu. Ale aby złożony przez nią wniosek mógł być skuteczny, zobowiązana jest spełnić przesłanki określone w przepisach. Przede wszystkim musi przekonać sąd, że jej sytuacja materialna nie pozwala na poniesienie kosztów sądowych we własnym zakresie.”

Konieczny wniosek

Aby liczyć na przyznanie prawa pomocy, podatnik musi złożyć wniosek i to koniecznie na urzędowym formularzu (osoby fizyczne na oznaczonym symbolem PPF, prawne – PPPr). Bardzo ważne jest, aby podatnik o tym pamiętał. To dlatego, że wniosek o przyznanie prawa pomocy, który nie został złożony na urzędowym formularzu lub którego braków strona nie uzupełniła w zakreślonym terminie, pozostawia się bez rozpoznania.

Przypomniał o tym NSA w postanowieniu z 25 kwietnia 2012 r. (I FZ 106/12). Zanim zatem wniosek zostanie odrzucony, podatnika trzeba wezwać do usunięcia braków (czyli złożenia go na urzędowym formularzu). Podkreślił to NSA w wyroku z 21 kwietnia 2008 r. (I OPS 1/08).

Wynika z niego, że niezachowanie wymogu złożenia wniosku o przyznanie prawa pomocy na urzędowym formularzu jest brakiem formalnym, który podlega usunięciu przez wezwanie strony do złożenia wniosku na urzędowym formularzu, bez względu na to, czy wniosek złożyła osoba fizyczna, czy osoba prawna lub inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej.

Urzędowe formularze udostępniane są nieodpłatnie w budynkach wszystkich wojewódzkich sądów administracyjnych oraz w budynku Naczelnego Sądu Administracyjnego.

Można je również pobrać ze strony internetowej NSA (www. nsa.gov.pl).

Kto i co wykazuje

Prawo pomocy zostanie przyznane osobie fizycznej (np. przedsiębiorcy prowadzącemu indywidualną działalność gospodarczą), gdy wykaże, że nie jest w stanie ponieść jakichkolwiek kosztów postępowania (w zakresie całkowitym) lub gdy wykaże, że nie jest w stanie ponieść pełnych kosztów postępowania, bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (wtedy może liczyć na zwolnienie częściowe).

Z kolei osoba prawna (np. spółka), a także inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, może liczyć na przyznanie prawa pomocy w zakresie całkowitym, gdy wykaże, że nie ma żadnych środków na poniesienie jakichkolwiek kosztów postępowania, a w zakresie częściowym – gdy wykaże, że nie ma dostatecznych środków na poniesienie pełnych kosztów postępowania.

Określenie „gdy osoba ta wykaże” oznacza, że to na wnioskodawcy spoczywa ciężar dowodu, że znajduje się w sytuacji uprawniającej do skorzystania z prawa pomocy. Zwrócił na to uwagę NSA w postanowieniu z 26 czerwca 2012 r. (II FZ 422/12).

Zdaniem sądu podatnik nie wypełni obowiązków wynikających ze spoczywającego na nim ciężaru dowodowego, jeżeli nie przedstawi dokumentów, na podstawie których dałoby się ustalić, jakimi środkami miesięcznie dysponuje i na jakim poziomie kształtują się jego koszty utrzymania (w przypadku osób fizycznych).

Może się zdarzyć, że oświadczenie strony zawarte we wniosku o przyznanie prawa pomocy okaże się niewystarczające do oceny jej rzeczywistego stanu majątkowego i możliwości płatniczych oraz stanu rodzinnego lub budzi wątpliwości.

W takim przypadku jest ona obowiązana złożyć – na wezwanie, w zakreślonym terminie – dodatkowe oświadczenie lub przedłożyć dokumenty źródłowe dotyczące jej stanu majątkowego, dochodów lub stanu rodzinnego. Niedopełnienie tego obowiązku uzasadnia oddalenie wniosku o przyznanie prawa pomocy.

We wniosku o przyznanie prawa pomocy lepiej nie podawać nieprawdziwych informacji. Przyznane prawo pomocy może być bowiem cofnięte w całości lub w części, jeżeli się okaże, że okoliczności, na podstawie których je przyznano, nie istniały lub przestały istnieć.

Zdaniem sądu: Opłata powiększona o VAT

W sprawach, w których strona korzysta z pomocy prawnej udzielonej przez adwokata ustanowionego z urzędu, sąd podwyższa opłaty o stawkę VAT przewidzianą dla tego rodzaju czynności w przepisach o VAT, obowiązującą w dniu orzekania o tych opłatach.

Zgodnie z art. 146a pkt 1 ustawy z 11 marca 2004 r. o VAT (...), w okresie od 1 stycznia 2011 r. do 31 grudnia 2013 r. stawka podatku wynosi 23 proc.

Zwrócił na to uwagę WSA w Warszawie w postanowieniu z 15 maja 2012 r. (VII SA/Wa 1219/11).

Z orzecznictwa: Nie zawsze się należy

- Na gruncie obowiązującego prawa przyznanie prawa pomocy osobie prawnej (innej jednostce organizacyjnej niemającej osobowości prawnej) zostało w znacznym zakresie pozostawione uznaniu sądu administracyjnego. (...)

Oczywiście nie jest to uznanie dowolne. Sąd nie będzie mógł odmówić przyznania prawa pomocy, jeśli następstwem takiego postanowienia byłoby istotne ograniczenie prawa do sądu – postanowienie WSA w Krakowie z 22 czerwca  2012 r. (I SA/Kr 276/12)

- Z ugruntowanego już orzecznictwa wynika, że obowiązek zagwarantowania skutecznego dostępu do sądu nie oznacza konieczności zagwarantowania stronie bezwarunkowego prawa do zwolnienia od kosztów.

Wymóg ponoszenia kosztów sądowych nie stanowi ograniczenia prawa do sądu i jest usprawiedliwiony koniecznością zapewnienia właściwego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości.

Wysokość opłaty oceniana jest bowiem w świetle okoliczności faktycznych sprawy, odnoszących się do zdolności skarżącego do jej uiszczenia – postanowienie NSA z 13 czerwca 2012 r. (II FZ 445/12).