Za przestępstwa popełnione w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej najczęściej odpowiedzialność ponoszą członkowie władz spółki, np. prezes zarządu lub członek rady nadzorczej czy osoby prowadzące działalność gospodarczą lub wspólnicy spółek osobowych.
Nie każdy sobie zdaje jednak sprawę, że do odpowiedzialności za popełnione przestępstwo może zostać pociągnięta także sama firma. Zgodnie z ustawą o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary odpowiedzialności mogą podlegać m.in. spółki prawa handlowego, jak spółka jawna, akcyjna czy z ograniczoną odpowiedzialnością, fundacje, stowarzyszenia, a także spółki z udziałem Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego.
Jak zauważył Sąd Najwyższy w uchwale z 26 kwietnia 2007 r. (I KZP 7/07), spółka cywilna nie należy do jednostek organizacyjnych niemających osobowości prawnej, gdyż nie posiada zdolności prawnej w rozumieniu prawa cywilnego. Nie może zatem zostać ona pociągnięta do odpowiedzialności na podstawie przepisów ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych.
Za ewentualne przestępstwo odpowiadać będą więc jedynie wspólnicy spółki cywilnej. Do odpowiedzialności nie może zostać również pociągnięty sam Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego lub ich związki.
Jakie muszą być spełnione warunki
Odpowiedzialność przedsiębiorstwa uzależniona jest od pewnych warunków. Przede wszystkim podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności nie za swoje czyny, których nie może popełnić, bowiem nie jest osobą fizyczną, ale za czyn zabroniony popełniony przez osobę fizyczną działającą w jego imieniu lub w interesie.
Osoba taka musi działać w ramach uprawnienia lub obowiązku do reprezentowania przedsiębiorstwa albo musi podejmować w jego imieniu decyzje lub wykonywać kontrolę wewnętrzną. Do grona tych osób zaliczają się m.in. członkowie zarządu, prokurenci czy członkowie rady nadzorczej.
Podmiot zbiorowy ponosi również odpowiedzialność za przestępstwo popełnione przez osobę fizyczną dopuszczoną do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków – tzw. falsus procurator, oraz popełnione przez osobę działającą w imieniu lub w interesie tego podmiotu i za zgodą lub wiedzą osoby działającej w interesie lub w imieniu podmiotu zbiorowego.
Do grona tych ostatnich osób zaliczają się m.in. dyrektorzy działów, kierownicy, a nawet zwykli pracownicy. Ponadto podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej będącej przedsiębiorcą, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego.
Ważne jest również, aby do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej lub nadzoru nad tą osobą ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego. Jeżeli bowiem wina taka nie zostanie udowodniona, to nawet jeżeli przestępstwo zostało popełnione, podmiot zbiorowy odpowiedzialności nie poniesie.
Warunkiem koniecznym do pociągnięcia np. spółki do odpowiedzialności jest także to, aby działanie osoby, która dopuściła się czynu zabronionego, przyniosło lub mogło przynieść takiej spółce jakąkolwiek korzyść. Może być to korzyść majątkowa, czyli np. pieniądze, ale także korzyść niemajątkowa, np. niewpisanie podmiotu zbiorowego do rejestru dłużników.
Wszczęcie postępowania
Postępowanie o pociągnięcie przedsiębiorstwa do odpowiedzialności może być rozpoczęte dopiero wówczas, gdy popełnienie przestępstwa przez osobę fizyczną zostanie stwierdzone prawomocnym wyrokiem sądu.
Postępowanie w sprawie odpowiedzialności podmiotu zbiorowego może być bowiem rozpoczęte dopiero po prawomocnym zakończeniu postępowania przeciwko faktycznemu sprawcy przestępstwa. Złożenie wniosku o ściganie wcześniej jest niedopuszczalne. W wyroku tym sąd musi skazać osobę fizyczną za popełnione przestępstwo.
Nie oznacza to jednak, że sąd w każdym przypadku musi wydać wyrok skazujący. Za równoznaczne z wydaniem takiego wyroku uznaje się także wyrok warunkowo umarzający postępowanie karne, orzeczenie o udzieleniu zezwolenia na dobrowolne poddanie się odpowiedzialności lub orzeczenie sądu o umorzeniu postępowania z powodu okoliczności wyłączającej ukaranie sprawcy.
Rozpoczęcie postępowania leży w gestii prokuratora. Po prawomocnym zakończeniu postępowania przeciwko osobie fizycznej powinien on złożyć wniosek o ściganie podmiotu zbiorowego. Poza prokuratorem wniosek taki może być złożony także przez pokrzywdzonego oraz przez prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, jeżeli czyn zabroniony uznany został za czyn nieuczciwej konkurencji.
Wniosek złożony przez pokrzywdzonego powinien być sporządzony i podpisany przez adwokata lub radcę prawnego. Jeżeli w tej samej sprawie wniosek złoży zarówno prokurator, jak i pokrzywdzony, to sąd będzie rozpoznawał wyłącznie wniosek prokuratora. W takiej sytuacji sąd jednak orzeka o dopuszczeniu pokrzywdzonego do udziału w postępowaniu obok prokuratora. Udział taki nie będzie możliwy jedynie wówczas, gdy sprzeciwia się temu interes wymiaru sprawiedliwości.
Wniosek powinien zawierać oznaczenie wnioskodawcy oraz jego adres dla doręczeń, a także oznaczenie podmiotu zbiorowego oraz jego adres dla doręczeń. We wniosku trzeba również dokładnie określić czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, wskazać prawomocny wyrok lub inne orzeczenie, wraz z oznaczeniem sądu lub organu, który je wydał, oraz wskazać sąd właściwy do rozpoznania sprawy.
Wniosek powinien zawierać uzasadnienie oraz wykaz dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie domaga się wnioskodawca. Wraz z wnioskiem należy przesłać do sądu odpis orzeczenia, którym skazano osobę fizyczną za czyn przynoszący korzyść podmiotowi zbiorowemu. Jeżeli do tego orzeczenia sąd sporządził uzasadnienie, to również należy je przesłać >patrz ramki.
Rodzaje przestępstw
Podmiot zbiorowy może ponieść odpowiedzialność jedynie wówczas, gdy osoba fizyczna popełniła następujące przestępstwo:
- przeciwko obrotowi gospodarczemu określone w kodeksie karnym, ustawie o działalności ubezpieczeniowej, ustawie o obligacjach, ustawie Prawo bankowe, ustawie Prawo własności przemysłowej, kodeksie spółek handlowych, ustawie o obrocie z zagranicą towarami, technologiami i usługami o znaczeniu strategicznym dla bezpieczeństwa państwa, dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, a także w ustawie o wykonywaniu działalności gospodarczej w zakresie wytwarzania i obrotu materiałami wybuchowymi, bronią, amunicją oraz wyrobami i technologią o przeznaczeniu wojskowym lub policyjnym;
- przeciwko obrotowi pieniędzmi i papierami wartościowymi określone w kodeksie karnym, ustawie o obrocie instrumentami finansowymi, ustawie o listach zastawnych i bankach hipotecznych, a także ustawie o ofercie publicznej i warunkach wprowadzania instrumentów finansowych do zorganizowanego systemu obrotu oraz o spółkach publicznych;
- łapownictwa i płatnej protekcji określone w kodeksie karnym, ustawie o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, a także ustawie o sporcie;
- przeciwko ochronie informacji określone w kodeksie karnym;
- przeciwko wiarygodności dokumentów określone w kodeksie karnym;
- przeciwko mieniu określone w kodeksie karnym;
- przeciwko wolności seksualnej i obyczajności określone w kodeksie karnym;
- przeciwko środowisku określone w kodeksie karnym, ustawie o substancjach chemicznych i ich mieszaninach, ustawie o organizmach genetycznie zmodyfikowanych, ustawie o Państwowej Inspekcji Sanitarnej, ustawie o ochronie przyrody, ustawie o substancjach zubożających warstwę ozonową, ustawie o zapobieganiu zanieczyszczaniu morza przez statki;
- przeciwko ludzkości oraz przeciwko wolności i porządkowi publicznemu określone w kodeksie karnym;
- przeciwko rodzinie i opiece określone w kodeksie karnym;
- z zakresu nieuczciwej konkurencji;
- przeciwko własności intelektualnej określone w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych;
- o charakterze terrorystycznym określone w kodeksie karnym;
- z zakresu przeciwdziałania narkomanii;
- określone przez prawo farmaceutyczne;
- określone w ustawie o bezpieczeństwie imprez masowych;
- określone w ustawie o udostępnianiu informacji gospodarczych i wymianie danych gospodarczych;
- określone w ustawie o skutkach powierzania wykonywania pracy cudzoziemcom przebywającym wbrew przepisom na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;
- przeciwko obowiązkom podatkowym i rozliczeniom z tytułu dotacji lub subwencji określone w kodeksie karnym skarbowym;
- przeciwko obowiązkom celnym oraz zasadom obrotu z zagranicą towarami i usługami określone w kodeksie karnym skarbowym;
- przeciwko obrotowi dewizowemu określone w kodeksie karnym skarbowym;
- przeciwko organizacji gier losowych, gier na automatach i zakładów wzajemnych określone w kodeksie karnym skarbowym.
Sankcje karne
Na podmiot zbiorowy mogą być nałożone następujące kary:
- kara pieniężna w wysokości od 1 tys. zł do 5 mln zł, nie więcej jednak niż 3 proc. przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony;
- przepadek przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia czynu zabronionego;
- przepadek korzyści majątkowej pochodzącej chociażby pośrednio z czynu zabronionego;
- przepadek równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego;
- zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;
- zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;
- zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi;
- zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Polska jest członkiem;
- zakaz dostępu do środków pochodzących z funduszy strukturalnych, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Rybackiego, albo środków na realizację wspólnej polityki rolnej;
- podanie wyroku do publicznej wiadomości.
Co we wniosku
Wniosek o pociągnięcie podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności powinien zawierać:
- oznaczenie wnioskodawcy oraz jego adres dla doręczeń,
- oznaczenie podmiotu zbiorowego oraz jego adres dla doręczeń,
- dokładne określenie czynu zabronionego stanowiącego podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego, ze wskazaniem, jaka osoba się go dopuściła i na czym polegał braku należytej staranności podmiotu zbiorowego w jej wyborze lub brak należytego nad nią nadzoru, albo też wskazania niewłaściwej organizacji działalności podmiotu zbiorowego, która nie zapewniała uniknięcia popełnienia czynu zabronionego przez daną osobę,
- wskazanie prawomocnego wyroku lub innego orzeczenia dotyczącego czynu osoby fizycznej, wraz z oznaczeniem sądu lub organu, który wydał to orzeczenie,
- odpis orzeczenia dotyczącego czynu osoby fizycznej wraz z uzasadnieniem, jeżeli je sporządzono,
- wskazanie sądu właściwego do rozpoznania sprawy,
- uzasadnienie wniosku,
- wykaz dowodów, których przeprowadzenia na rozprawie głównej domaga się wniosko- dawca.
Grożą surowe kary
Postępowanie w sprawie pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności prowadzone jest przez sąd rejonowy właściwy ze względu na miejsce popełnienia czynu zabronionego. Jeżeli czyn taki popełniono w okręgu kilku sądów, na polskim statku wodnym lub powietrznym albo za granicą, to właściwy będzie sąd rejonowy, w którego okręgu znajduje się siedziba podmiotu zbiorowego. Jeżeli jest to podmiot zagraniczny, to sprawą zajmie się sąd rejonowy, w którego okręgu siedzibę ma jego przedstawicielstwo w Polsce.
Sąd może nałożyć na podmiot zbiorowy karę pieniężną w wysokości od 1 tys. zł do 5 mln zł. Kara ta nie może być jednak wyższa niż 3 proc. przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności. Jeżeli jednak w ciągu pięciu lat od wyroku podmiot zbiorowy ponownie osiągnie korzyść z popełnionego przestępstwa, to może zostać ukarany przez sąd karą do 7,5 mln zł.
Poza karą pieniężną sąd orzeka także przepadek przedmiotów pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego lub które służyły lub były przeznaczone do popełnienia przestępstwa. Przepadkiem muszą również zostać objęte korzyści majątkowe, które chociażby pośrednio pochodzą z czynu zabronionego oraz równowartości przedmiotów lub korzyści majątkowej pochodzących chociażby pośrednio z czynu zabronionego. Przepadku takiego nie orzeka się wówczas, gdy przedmioty, korzyści majątkowe lub ich równowartość podlegają zwrotowi innemu uprawnionemu podmiotowi.
Zakaz reklamy lub promocji
Poza karą pieniężną i przepadkiem podmiot zbiorowy może zostać ukarany także zakazem promocji lub reklamy, zakazem korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi, zakazem korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Polska jest członkiem, a także zakazem ubiegania się o zamówienia publiczne.
W przypadku skazania osoby fizycznej za przestępstwo zatrudniania cudzoziemców przebywających w Polsce nielegalnie sąd może również nałożyć na podmiot zbiorowy zakaz dostępu do środków pochodzących z funduszy strukturalnych, Funduszu Spójności i Europejskiego Funduszu Rybackiego, albo środków na realizację wspólnej polityki rolnej. W tym ostatnim przypadku sąd może również zasądzić na rzecz Skarbu Państwa kwotę stanowiącą równowartość tych środków publicznych otrzymanych w okresie 12 miesięcy poprzedzających wydanie wyroku albo orzeczenia.
Wszystkie te zakazy sąd może orzec wyłącznie na czas oznaczony – od roku do pięciu lat. Poza nimi sąd może również zdecydować o podaniu wyroku do publicznej wiadomości.
Orzekając karę pieniężną, zakazy lub podanie wyroku do publicznej wiadomości, sąd uwzględnia w szczególności wagę nieprawidłowości w wyborze lub nadzorze, rozmiary korzyści uzyskanej lub możliwej do uzyskania przez podmiot zbiorowy, jego sytuację majątkową, społeczne następstwa ukarania oraz wpływ ukarania na dalsze funkcjonowanie podmiotu zbiorowego.
W szczególnie uzasadnionych wypadkach – gdy czyn zabroniony stanowiący podstawę odpowiedzialności podmiotu zbiorowego nie przyniósł mu korzyści – sąd może odstąpić od orzeczenia kary pieniężnej. W takiej sytuacji sąd może poprzestać na orzeczeniu przepadku, zakazu lub podania wyroku do publicznej wiadomości.
Wyłączenie odpowiedzialności
Sąd nie może ukarać podmiotu zbiorowego karą pieniężną, przepadkiem, zakazem ani podaniem wyroku do publicznej wiadomości, jeżeli od dnia wydania orzeczenia przeciwko osobie fizycznej upłynęło 10 lat. Ponadto po upływie 10 lat od uprawomocnienia się wyroku przeciwko podmiotowi zbiorowemu nie wykonuje się kary pieniężnej, przepadku, zakazów ani podania wyroku do publicznej wiadomości.
Podmiot zbiorowy, na który została nałożona kara, może odwołać się od wyroku na takich samych zasadach, jak każda osoba skazana przez sąd w procesie karnym. Podmiot zbiorowy może więc wnieść apelację do sądu wyższej instancji, czyli do sądu okręgowego lub apelacyjnego – w zależności od tego jaki sąd rozstrzygał w pierwszej instancji. Od połowy 2011 r. podmiot zbiorowy ma również prawo do wniesienia kasacji do Sądu Najwyższego. Kasację może wnieść prokurator generalny i rzecznik praw obywatelskich.
Uwaga!
Odpowiedzialność albo brak odpowiedzialności podmiotu zbiorowego na podstawie ustawy o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę, odpowiedzialności administracyjnej ani indywidualnej odpowiedzialności prawnej sprawcy czynu zabronionego
Uwaga!
W postępowaniu przed sądem podmiot zbiorowy jest reprezentowany przez organ lub osobę uprawnioną do reprezentowania albo przez obrońcę, którym może być adwokat lub radca prawny. Podmiotu zbiorowego nie może reprezentować podmiot, którego działanie było podstawą powstania przesłanek odpowiedzialności tego podmiotu.
Arkadiusz Jaraszek asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota
Komentuje Arkadiusz Jaraszek, asesor Prokuratury Rejonowej Warszawa Ochota
Model odpowiedzialności podmiotów zbiorowych, rodzaje wymierzanych im kar i zasady postępowania w polskim porządku prawnym obowiązują dopiero od 28 listopada 2003 r.
Przyjęcie takich przepisów było wyrazem dostosowania polskich przepisów prawnych do wymogów prawnych regulacji europejskich. Od początku przepisy te budziły jednak wiele kontrowersji.
Ostatecznie sprawą konstytucyjności niektórych przepisów tej ustawy zajął się Trybunał Konstytucyjny, który wyrokiem z 3 listopada 2004 r. (K 18/03) uznał za niekonstytucyjne niektóre z przyjętych rozwiązań, np. możliwość karania podmiotu zbiorowego karą pieniężną do 10 proc. jego przychodu.
Na skutek wyroku TK uchwalono nowelizację ustawy o odpowiedzialności podmiotu (ustawa z 28 lipca 2005 r.), która jednak wprowadziła łagodniejsze sankcje.
Podstawa prawna:
