Mariusz Pigulski
Od 14 sierpnia 2015 r. istotnie zmodyfikowano uprawnienia rodzicielskie. Stało się to dzięki ustawie z 15 maja 2015 r. o zmianie ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa oraz niektórych innych ustaw (DzU z 2015 r., poz. 1066; dalej: ustawa nowelizująca). Na jej podstawie rozszerzono katalog przypadków, w których można przejąć urlopy związane z rodzicielstwem niewykorzystane przez matkę dziecka.
W myśl nowych rozwiązań ubezpieczony ojciec dziecka lub ubezpieczony członek najbliższej rodziny ma prawo otrzymać zasiłek macierzyński, gdy matka dziecka, niezależnie od tego, czy jest ubezpieczona czy nie:
- zmarła,
- porzuciła dziecko,
- legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji i stan jej zdrowia uniemożliwia sprawowanie osobistej opieki nad dzieckiem.
W nowych okolicznościach
W poprzednim stanie prawnym, gdy matka dziecka nie podlegała ubezpieczeniu chorobowemu (obowiązkowo czy też na zasadzie dobrowolności), a tym samym nie mogła skorzystać z zasiłku macierzyńskiego, świadczenie takie nie przysługiwało również ojcu dziecka ani innemu członkowi rodziny. Zmieniło się to od 14 sierpnia 2015 r.
Obecnie w razie śmierci matki (także nieubezpieczonej) lub porzucenia przez nią dziecka ubezpieczonemu ojcu dziecka albo innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny należy się zasiłek macierzyński. Warunek – muszą przerwać zatrudnienie lub inną działalność zarobkową, aby osobiście opiekować się dzieckiem. Zasiłek ten przysługuje przez okres odpowiadający okresowi, który pozostał od dnia zgonu matki albo porzucenia przez nią dziecka do końca okresu odpowiadającego okresowi urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego lub urlopu rodzicielskiego.
Zupełną nowością jest przyznanie prawa do zasiłku macierzyńskiego ubezpieczonemu ojcu dziecka albo innemu ubezpieczonemu członkowi najbliższej rodziny za okres ustalony w kodeksie pracy jako okres urlopów związanych z rodzicielstwem, gdy matka:
- legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji oraz
- nie może opiekować się dzieckiem.
Aby w tych okolicznościach otrzymać zasiłek macierzyński, konieczne jest:
- podleganie ubezpieczeniu chorobowemu przez ojca lub innego członka najbliższej rodziny oraz
- przerwanie zatrudnienia albo innej pracy zarobkowej w celu sprawowania pieczy nad dzieckiem.
Jeżeli matka jest niezdolna do samodzielnej egzystencji po urodzeniu dziecka, zasiłek macierzyński należy się przez okres odpowiadający okresowi, który pozostał:
- od dnia ustalonego jako dzień powstania niezdolności do samodzielnej egzystencji,
- do końca okresu odpowiadającego okresowi urlopu macierzyńskiego, dodatkowego urlopu macierzyńskiego lub rodzicielskiego.
W tych przypadkach nie ma znaczenia, czy matka ma status osoby ubezpieczonej czy nie.
Przykład
Pracownica z orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji wystawionym od marca 2014 r. do marca 2017 r. urodziła dziecko 2 września 2015 r. Od tego dnia przebywa na urlopie macierzyńskim. Ponieważ stan zdrowia uniemożliwia jej sprawowanie opieki nad dzieckiem, po wykorzystaniu ośmiu tygodni urlopu macierzyńskiego zrezygnowała z niego na rzecz ojca dziecka. Na urlopie macierzyńskim była od 2 września do 27 października 2015 r. O pozostałą część urlopu macierzyńskiego wystąpił ojciec. Z tego tytułu przysługuje mu zasiłek macierzyński za pozostały okres, tj. od 28 października 2015 r. do 19 stycznia 2016 r.
Wdowiec lub porzucony
Wskutek modyfikacji przepisów wachlarz przypadków, w których pracownik ojciec dziecka może skorzystać z rodzicielskich uprawnień urlopowych zamiast matki, znacznie się poszerzył. Obrazuje to >tabela na str. 6.
Za minione tygodnie
Ubezpieczony, który w dniu wejścia w życie ustawy spełnia warunki do wypłaty zasiłku macierzyńskiego, tj. opiekuje się dzieckiem, którego matka zmarła, porzuciła je lub legitymuje się orzeczeniem o niezdolności do samodzielnej egzystencji i stan jej zdrowia uniemożliwia sprawowanie osobistej opieki, ma prawo do wypłaty zasiłku również za okres przed 14 sierpnia 2015 r. I to od dnia, gdy pojawiły się przesłanki wypłaty zasiłku. Tak stanowi art. 25 ustawy nowelizującej.
Oznacza to, że ojcowie, którym przed wejściem w życie nowelizacji nie przyznano zasiłku macierzyńskiego, nabywają prawo do wypłaty zaległego świadczenia >patrz ramka. Dotyczy to m.in. ojców zatrudnionych na umowę o pracę, ale nie w każdym przypadku.
Bez świadczenia pracy
Gdy pracownik występuje o wypłacenie mu zasiłku macierzyńskiego za okres wsteczny (bo np. zmarła matka dziecka niemająca statusu osoby ubezpieczonej), powstaje wątpliwość, jak postąpić, gdy w okresie obejmującym wniosek świadczył pracę lub przebywał na zwolnieniu lekarskim, bo musiał opiekować się potomkiem, za co pracodawca wypłacił odpowiednie należności (wynagrodzenie za pracę lub zasiłek opiekuńczy).
Nowelizacja nie reguluje sytuacji, w której pracownik wystąpi o wypłatę zasiłku macierzyńskiego za dni sprzed 14 sierpnia 2015 r., kiedy wykonywał pracę, otrzymując za nią wynagrodzenie. Przepisy kodeksu pracy wprost zezwalają na świadczenie pracy w czasie dodatkowego urlopu macierzyńskiego (lub dodatkowego urlopu na prawach macierzyńskiego) i urlopu rodzicielskiego. Nie odnoszą się natomiast do zarobkowania w trakcie podstawowego urlopu macierzyńskiego. Uznaje się, że nie można łączyć tego typu urlopu z pracą na etacie u pracodawcy, który go udzielił. Kłóciłoby się to z celem podstawowego urlopu macierzyńskiego. A jest nim sprawowanie pieczy nad niemowlęciem oraz zapewnienie mu dogodnych warunków rozwoju. Dlatego pracownikowi nie przysługuje zasiłek macierzyński za okres sprzed wejścia w życie nowych przepisów, w którym pracował u dotychczasowego pracodawcy, a co za tym idzie – nie zajmował się dzieckiem.
W tych okolicznościach ZUS mógłby zakwestionować wypłatę zaległego świadczenia i obarczyć płatnika przykrymi konsekwencjami.
Przykład
24 lipca 2015 r. w trakcie porodu zmarła żona pracownika, która nie była ubezpieczona w ZUS. Narodzonym dzieckiem od pierwszego dnia zajęli się teściowie, dlatego pracownik już 27 lipca wrócił do pracy. Następnie 14 sierpnia 2015 r. przedłożył pracodawcy wniosek o wypłatę zasiłku macierzyńskiego od 24 lipca. W tym przypadku nie przysługuje mu zasiłek za okres wsteczny, gdyż w jego trakcie świadczył pracę i nie opiekował się dzieckiem. W opisanej sytuacji zakład może udzielić pracownikowi urlopu macierzyńskiego od 14 sierpnia 2015 r.
Na wniosek
Pracownik ubiegający się o zasiłek macierzyński za okres wsteczny (czyli sprzed 14 sierpnia 2015 r.) powinien:
- złożyć wniosek o należny mu urlop związany z rodzicielstwem (macierzyński, dodatkowy urlop macierzyński i rodzicielski),
- przedłożyć skrócony akt urodzenia dziecka (pracodawca pozostawia we własnej dokumentacji potwierdzoną za zgodność z oryginałem kserokopię tego aktu),
- dołączyć ewentualnie inne dokumenty, jeśli są one wymagane w myśl rozporządzenia ministra pracy i polityki społecznej z 2 kwietnia 2012 r. w sprawie określenia dowodów stanowiących podstawę przyznania i wypłaty zasiłków z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 1594).