Zalegającemu ze składkami grozi kara

Może to zrobić na podstawie art. 24 ust. 1 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2007 r. nr 11, poz. 74 ze zm., dalej ustawa o sus). Obok odsetek jest to swoista kara za niewykonywanie zobowiązań publicznoprawnych. Nie tylko dyscyplinuje płatników, aby terminowo i w pełnej wysokości regulowali należności składkowe. Ma też charakter sankcji za nieopłacanie składek i pełni podobną rolę co odsetki. W odróżnieniu jednak od nich, naliczanych obligatoryjnie w każdym wypadku opóźnienia w opłacaniu należności do ZUS bez względu na jego przyczynę, o wymierzaniu i wysokości opłaty dodatkowej decyduje ZUS. Nie może ona jednak przekroczyć 100 proc. nieopłaconych składek (czyli samej należności głównej).

Zgodnie z art. 24 ust. 1 ustawy o sus ZUS wolno wymierzyć płatnikowi opłatę dodatkową także wtedy, gdy składki reguluje w zaniżonej wysokości. ZUS wymierza opłatę tylko do momentu opłacenia zaległych składek. Po tej operacji zakład nie ma już ruchu.

Wymierzając dodatkową opłatę, ZUS powinien kierować się całokształtem regulacji prawnych, także tymi kształtującymi podstawy jego funkcjonowania. Zakład ma uwzględnić przede wszystkim wynikającą z art. 2a ustawy o sus zasadę równego traktowania. Dotyczy ona nie tylko samego podlegania ubezpieczeniom i opłacania składek, należy ją też interpretować szerzej, czyli każdy w podobnej sytuacji może oczekiwać od organu administracji podobnego zachowania.

Ponadto bierze się pod uwagę celowość wymierzenia opłaty dodatkowej. Nie chodzi o automatyczne karanie płatnika za brak składek. Ustawodawca pozostawił ZUS pewną swobodę decyzji, używając sformułowania „może wymierzyć”. Dzięki temu o zasadności wymierzenia oraz wysokości opłaty stanowi oddział ZUS, uwzględniając okoliczności danego przypadku.

Swobodne uznanie nie oznacza jednak niczym nieskrępowanej dowolności organu. Jego granice określają przepisy kompetencyjne, przepisy o postępowaniu administracyjnym i prawo materialne. Ponadto, podejmując czynność z zakresu swobodnego uznania, organ związany jest nie tylko samym przepisem, ale i celem jego stosowania. Przy opłacie dodatkowej chodzi o zdyscyplinowanie płatnika, aby terminowo opłacał składki. Nie jest natomiast jej funkcją wyrównanie strat Funduszu Ubezpieczeń Społecznych wynikających z braku opłacania składek na czas. To zadanie spełniają odsetki.

Jeżeli zatem przyczyny związane z nieopłaceniem składek nie leżą po stronie płatnika, np. gdy wynikają z przyczyn od niego niezależnych (np. nierzetelności kontrahentów, zdarzenia losowego), to wymierzenie dodatkowej opłaty nie tylko nie odniesie celu, jakim jest zdyscyplinowanie płatnika, ale pogłębi nawet jego trudności finansowe. W efekcie dojdzie do nieuzasadnionego karania płatnika za okoliczności, za które nie ponosi odpowiedzialności. Jeśli nie opłacił składek do ZUS, bo nie ma pieniędzy, to z tych samych przyczyn nie uiści opłaty dodatkowej. Dalsze zwiększenie obciążeń doprowadzi do tego, że przestanie regulować bieżące zobowiązania. Wymierzenie zatem dodatkowej opłaty ma sens wówczas, gdy na podstawie całokształtu okoliczności sprawy można oczekiwać, że spełni ona lub może spełnić założony, dyscyplinujący cel.

Z linii orzeczniczej sądów wynika, że przy wymierzaniu opłaty dodatkowej należy wziąć pod uwagę także dotychczasowy stosunek płatnika do opłacania składek. Utrwalony bądź incydentalny charakter opóźnienia to tylko jeden z obiektywnych elementów ważnych dla tych ustaleń. Dotychczasowy stosunek do spełnienia wymogu opłacania składek to bowiem także wykazanie zainteresowania jego należytym wykonaniem, w tym podejmowanie czynności zmierzających do prawidłowego jego wykonania (wyroki Sądu Najwyższego z 20 maja 2004 r., II UK 403/03, z 15 września 2006 r., I UK 74/06).

Dodatkową opłatę ZUS wymierza w drodze decyzji, od której przysługuje odwołanie do sądu na zasadach określonych w art. 83 ustawy o sus. Decyzja ta podlega kontroli sądowej nie tylko pod względem formalnej poprawności, ale także merytorycznej zasadności i celowości (wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 8 września 2004 r., III AUa 570/03).

Opata dodatkowa za nieopłacenie składek na ubezpieczenia społeczne stanowi w całości przychody Funduszu Ubezpieczeń Społecznych.

Brakuje wyraźnego przepisu dotyczącego terminu przedawnienia wynikającego z zobowiązania do uregulowania opłaty dodatkowej. W tym zakresie należałoby stosować zasadę z art. 24 ust. 4 ustawy o sus. Zgodnie nią należności ze składek przedawniają się po dziesięciu latach od daty ich wymagalności. Należy więc przyjąć, że zobowiązanie z opłaty dodatkowej przedawni się po dziesięciu latach od uprawomocnienia się decyzji o jej wymierzeniu.

Jeżeli płatnik nie ureguluje opłaty dodatkowej, musi się liczyć z tym, że ZUS ściągnie ją w postępowaniu egzekucyjnym. Od nieterminowo opłaconej bądź nieopłaconej opłaty dodatkowej nie nalicza się jednak odsetek.