Unijne rozporządzenie 2023/956 wprowadzające mechanizm granicznego podatku węglowego (ang. Carbon Boarder Adjustment Mechanism) „CBAM” weszło w życie 17 maja 2023 r. Wdrożenie mechanizmu CBAM zostało podzielone na okres przejściowy (rozpoczynający się 1 października 2023 r. i kończący się 31 grudnia 2025 r.) i okres docelowy (rozpoczynający się od 1 stycznia 2026 r.).

Powody, dla których wprowadzono CBAM

Wprowadzając w 2005 r. system handlu uprawnieniami do emisji gazów cieplarnianych (EU ETS), który obejmuje m.in. instalacje energochłonne, Unia Europejska wyznaczyła kierunek działań, który ma za cel zmniejszenie ogólnego poziomu emisji gazów cieplarnianych. Coraz większe koszty wprowadzonych przez Unię Europejską działań dekarbonizacyjnych w odniesieniu do przemysłu unijnego skutkowały jednak w ostatnich latach coraz częstszym przenoszeniem przemysłu energochłonnego poza obszar Unii lub importowaniem towarów z krajów, gdzie nie ma skutecznej polityki klimatycznej i zakrojonych na szeroką skalę działań dekarbonizacyjnych (proceder ten nazywany jest „ucieczką emisji”).

Dotychczasowe mechanizmy, które mają zmniejszać ryzyko ucieczki emisji obejmują m.in. przejściowy przydział bezpłatnych uprawnień w ramach EU ETS, które mają kompensować koszty pośrednie emisji. Jednak w opinii Unii Europejskiej taki przydział bezpłatnych uprawnień negatywnie wpływa na zachęty do inwestowania w dalsze ograniczanie emisji gazów cieplarnianych i działania dekarbonizacyjne.

Mechanizm CBAM ma zmniejszyć ryzyko ucieczki emisji gazów cieplarnianych (uwolnienie gazów cieplarnianych do powietrza w wyniku produkcji towarów) przy jednoczesnym oczekiwaniu co do jego wpływu na obniżanie emisyjności w państwach trzecich (państwo lub terytorium poza obszarem celnym UE). CBAM ma na celu zastąpienie dotychczasowych mechanizmów poprzez wprowadzenie równoważnych opłat emisyjnych od produktów przywożonych i produktów wewnątrzunijnych.

W celu zapewnienia stopniowego zastąpienia obecnego systemu bezpłatnych uprawnień przez CBAM, mechanizm ten będzie wprowadzany sukcesywnie, przy jednoczesnym, stopniowym wycofywaniu bezpłatnych uprawnień do emisji w sektorach nim objętych.

 Jak działa CBAM?

CBAM wprowadza opłatę, która będzie nakładana – jako dodatkowy koszt – do ceny importowanych produktów przemysłowych przy uwzględnieniu generowanych przez te produkty emisji (emisje wbudowane). Opłata ta w założeniu ma na celu przede wszystkim ochronę unijnego wysokoemisyjnego biznesu, który ponosi rosnące koszty zakupu uprawnień do emisji gazów cieplarnianych, podczas gdy poza Unią Europejską takie koszty często w ogóle nie są ponoszone, a przez to importowane towary są po prostu tańsze. Wpływa na konkurencyjność podmiotów prowadzących produkcję na terenie Unii Europejskiej i ponoszących opłaty w ramach EU ETS. CBAM ma zastosowanie do emisji wbudowanych gazów cieplarnianych w momencie ich przywozu na obszar celny UE z państwa trzeciego. Datą, która decyduje o objęciu danego towaru sprawozdaniem CBAM jest data dopuszczenia tego towaru do obrotu na obszarze celnym UE.

Jakie obejmie sektory?

CBAM wprowadzany jest stopniowo. Początkowo ma zastosowanie m.in. do następujących towarów:

- cement,

- energia elektryczna,

- nawozy,

- żeliwo i stal,

- aluminium,

- chemikalia organiczne oraz tworzywa sztuczne i wytworzone z nich towary,

- wodór,

- amoniak.

Ponadto, mechanizmem są objęte produkty przetworzone powstałe z tych towarów w wyniku procedury uszlachetniania czynnego. Dzięki takiemu zakresowi CBAM, po pełnym jego wdrożeniu, pokryje ponad 50 proc. emisji w sektorach objętych systemem EU ETS. Szczegółowe wyliczenie towarów objętych CBAM objęte jest załącznikiem I do rozporządzenia 2023/956.

Docelowo katalog produktów objętych CBAM może zostać rozszerzony również na inne towary.

Kogo obejmą nowe obowiązki?

Obowiązki przewidziane przez CBAM będą ciążyły na importerach, którzy będą musieli co roku deklarować ilość towarów przywiezionych do Unii w poprzednim roku oraz ich wbudowane emisje gazów cieplarnianych. Stopniowe wprowadzanie CBAM w latach 2026-2034 będzie odbywać się równolegle ze stopniowym wycofywaniem bezpłatnych przydziałów w ramach EU ETS. Od 31 grudnia 2024 r. rozpocznie się proces składania wniosków o autoryzację podmiotów deklarujących, rejestracji operatorów i instalacji w krajach trzecich oraz zakładania kont w rejestrze CBAM.

Jak obliczać emisje zgodnie z mechanizmem CBAM?

Unia Europejska określiła szczegółowe zasady obliczania emisji wbudowanych. Podmioty składające deklaracje CBAM muszą uwzględniać bezpośrednie emisje z procesu produkcyjnego, jak również pośrednie emisje związane z wytwarzaniem energii wykorzystywanej w procesie produkcyjnym. Rozporządzenie ustanawiające CBAM wymienia towary (również z sektora żelaza i stali), dla których należy uwzględnić tylko emisje bezpośrednie, ponieważ w tym przypadku zakłady produkcyjne korzystają z rekompensat za wyższe ceny energii elektrycznej z powodu cen emisji dwutlenku węgla. W celu faktycznego obliczenia emisji bezpośrednich podmioty zobowiązane mogą stosować jedną z metod:

- podejście oparte na obliczeniach, w którym surowce i nakłady wykorzystywane w produkcji są łączone ze współczynnikami obliczeniowymi, takimi jak wartości opałowe lub wskaźniki emisji;

- podejście oparte na pomiarach, w którym emisje są określane poprzez ciągły pomiar przepływu gazów spalinowych i stężenia gazów cieplarnianych w gazach spalinowych.

W przypadku, gdy podmioty objęte obowiązkiem CBAM nie posiadają wymaganych danych do przeprowadzenia obliczeń, mogą skorzystać z wartości domyślnych, które zostaną wykorzystane jako współczynniki emisji. Wartości domyślne zostaną opublikowane przez Komisję Europejską.

Okres przejściowy CBAM

Okres wdrożenia mechanizmu CBAM rozpoczął się 1 października 2023 r. i zakończy się 31 grudnia 2025 r. Ma on funkcjonować jako faza próbna i edukacyjna dla wszystkich zaangażowanych stron, w tym importerów, producentów i władz. Jego celem jest zebranie danych na temat emisji wbudowanych w celu ulepszenia metodologii na okres docelowy rozpoczynający się 1 stycznia 2026 r. W okresie przejściowym obowiązki CBAM są ograniczone do raportowania o emisjach wbudowanych dla importowanych towarów. W tym okresie zgłaszający zobowiązani są do składania co kwartał tzw. sprawozdań CBAM. Wymogi dotyczące obliczeń i sprawozdawczości ogólnej zostały jednak nieco złagodzone w okresie przejściowym w stosunku do okresu docelowego.

Wszystkie podmioty objęte obowiązkiem CBAM w fazie przejściowej muszą raportować zarówno emisje bezpośrednie, jak i pośrednie.

Sprawozdanie CBAM w okresie przejściowym będzie składane tylko w formie elektronicznej. Załącznik I do Rozporządzenia 2023/956 zawiera szczegółowe informacje o danych przekazywanych w sprawozdaniu CBAM.

W okresie przejściowym nie ma obowiązku:

- uzyskania specjalnego statusu w celu uzyskania możliwości importowania towarów objętych CBAM – status taki (tzw. status upoważnionego zgłaszającego CBAM) będzie trzeba uzyskać w okresie docelowym mechanizmu, tj. na okres od 1 stycznia 2026 r., tak aby móc importować towary objęte CBAM w okresie docelowym,

- rozliczenia wielkości emisji za pomocą certyfikatów CBAM – obowiązek taki zostanie wprowadzony w okresie docelowym mechanizmu CBAM.

Należy pamiętać, że w okresie przejściowym na podmioty objęte obowiązkiem CBAM mogą być nakładane kary w przypadkach, gdy zgłaszający nie przedłoży poprawnego lub kompletnego raportu CBAM lub nie poprawi błędów, gdy zostanie to wskazane przez odpowiedni organ. Wysokość kar waha się od 10 do 50 euro za tonę niezgłoszonych emisji.

Jako organ właściwy ds. CBAM w Polsce został zgłoszony Krajowy Ośrodek Bilansowania i Zarządzania Emisjami i w okresie przejściowym będzie wykonywał niektóre zadania w ramach mechanizmu CBAM.

Okres docelowy CBAM

Okres docelowy mechanizmu CBAM rozpocznie się od 1 stycznia 2026 r. W okresie docelowym, importer, który będzie chciał wprowadzać do UE towary objęte mechanizmem CBAM lub pośrednik celny takiego importera, będzie musiał uzyskać status „upoważnionego zgłaszającego CBAM”. Upoważnieni zgłaszający CBAM będą mieli obowiązek co roku deklarować ilość towarów przywiezionych na teren celny Unii Europejskiej w poprzednim roku oraz związane z nimi emisje wbudowane (emisje gazów cieplarnianych), a następnie rozliczać ww. emisje odpowiednią liczbą dedykowanych jednostek emisji – certyfikatów CBAM.

Rejestr CBAM

Od 1 stycznia 2026 r. towary będą mogły być przywożone na obszar celny Unii wyłącznie przez upoważnionego zgłaszającego CBAM. Do 31 maja każdego roku, a po raz pierwszy w roku 2027 za rok 2026, każdy upoważniony zgłaszający CBAM będzie zobowiązany do złożenia, za pośrednictwem rejestru CBAM, deklaracji CBAM za poprzedni rok kalendarzowy, zawierającej następujące informacje:

- całkowitą ilość poszczególnych rodzajów towarów przywiezionych w poprzednim roku kalendarzowym,

- całkowity poziom emisji wbudowanych związanych z tymi towarami,

- całkowitą liczbę certyfikatów CBAM, które mają zostać przekazane do umorzenia,

- kopie sprawozdań z weryfikacji wydanych przez akredytowanego weryfikatora.

 Certyfikaty CBAM

Importerzy towarów objętych CBAM będą musieli zakupić certyfikaty CBAM i do 31 maja każdego roku umorzyć liczbę certyfikatów odpowiadającej emisji zawartej w importowanych towarach. Cena będzie obliczana w zależności od średniej tygodniowej ceny aukcyjnej uprawnień EU ETS wyrażonej w EU ETS w EUR/tonę wyemitowanego CO2. Certyfikaty nie będą podlegały obrotowi na rynku wtórnym.

Upoważniony zgłaszający CBAM, który do dnia 31 maja każdego roku nie przekaże do umorzenia certyfikatów CBAM w liczbie odpowiadającej emisjom wbudowanym w towary przywiezione w poprzednim roku kalendarzowym, będzie podlegał karze pieniężnej. Uiszczenie kary nie zwalnia jednak upoważnionego zgłaszającego CBAM z obowiązku przekazania do umorzenia pozostałej liczby certyfikatów CBAM w danym roku.

Czy jest jakaś furtka?

W wyjątkowych przypadkach towary nie będą objęte CBAM. Chodzi tutaj o tzw. wyłączenie de minimis – towary z Załącznika I do Rozporządzenia 2023/956 o łącznej wartości nieprzekraczającej kwoty 150 EUR/przesyłkę i towary z Załącznika I do Rozporządzenia 2023/956 o łącznej wartości nieprzekraczającej kwoty 150 EUR/bagaż osobisty. Mechanizmem CBAM nie będą objęte towary importowane z następujących państw (Islandia, Liechtenstein, Norwegia, Szwajcaria i terytoriów Büsingen, Helgoland, Livigno, Ceuta, Melilla). Ponadto możliwe jest uwzględnienie opłaty emisyjnej uiszczonej w państwie pochodzenia i obniżenie w ten sposób liczby certyfikatów CBAM, które mają zostać przekazane do umorzenia.

Na co zwraca uwagę i czego obawia się rynek?

Przedsiębiorcy, w kontekście mechanizmu CBAM zwracają uwagę na ryzyko „rozmycia” rozumianego jako brak kontroli i możliwości weryfikacji rzeczywistych emisji wbudowanych w towary importowane na teren celny Unii Europejskiej, a przez to na ryzyko składania sprowadzań obejmujących niedokładne (zaniżone) dane o tych emisjach. Ponadto, przedsiębiorcy zwracają uwagę na ryzyko obejścia mechanizmu poprzez próbę stosowania przez producentów i importerów niewłaściwych kodów CN (kody nomenklatury scalonej) w stosunku do produkowanych towarów, tak aby nie były one objęte mechanizmem CBAM.

Dodatkowo, zgodnie z literą rozporządzenia koszty wdrożenia systemu powinni ponieść importerzy, ale można spodziewać się, że w praktyce będą one przenoszone na klientów. W szczególności odczują je takie branże jak budowlana, chemiczna i energetyczna.

Co powinni zrobić przedsiębiorcy?

Do docelowego okresu funkcjonowania CBAM pozostały jeszcze dwa lata. Niemniej już teraz podmioty nim objęte powinny podjąć przygotowania, które pozwolą im na lepsze wejście w okres docelowy. Wśród działań, jakie muszą podjąć są m.in.:

- zidentyfikowanie, które z importowanych produktów podlegają przepisom CBAM,

- nawiązanie współpracy z dostawcami i producentami w celu zebrania danych dotyczących emisji dla importowanych towarów,

- zebranie informacji na temat programów ustalania cen emisji dwutlenku węgla w krajach pochodzenia towarów CBAM,

- rejestracja jako zgłaszający CBAM,

- uzyskanie dostępu do przejściowego rejestru CBAM – interfejsu dla organów regulacyjnych i podmiotów regulowanych w okresie przejściowym,

- zapoznanie się z szablonem raportowania CBAM opublikowanym przez Unię Europejską,

- ustanowienie wewnętrznych procesów gromadzenia danych dotyczących emisji i  zapewnienie możliwości kadrowych w celu obsługi obowiązków CBAM,

- prognozowanie cen uprawnień EU ETS i wbudowanych prognoz emisji dwutlenku węgla, tak aby ocenić średnioterminowe skutki ekonomiczne przepisów CBAM dla własnego łańcucha dostaw i  działalności.

Zdaniem autora

Bartłomiej Głąbiński - adwokat, Associate w praktyce Energetyki i Infrastruktury kancelarii CMS

Wraz z wprowadzeniem CBAM, monitorowanie i raportowanie emisji wraz z ustalaniem cen emisji dwutlenku węgla odgrywa coraz ważniejszą rolę dla producentów i importerów spoza UE. Podczas gdy obowiązki w zakresie raportowania emisji w okresie przejściowym CBAM są nowe dla wielu firm i wymagają kompleksowego przygotowania, przepisy dotyczące CBAM będą ewoluować w nadchodzących latach i powinny być ściśle monitorowane zarówno przez producentów z krajów trzecich i Unii Europejskiej, jak i handlowców i importerów. Ostatecznie firmy potrzebują strategicznego podejścia do tych nowych realiów globalnego handlu i dekarbonizacji.