Odpowiedź na to pytanie ma znaczenie dla ustalenia, w którym momencie wykazać obowiązek podatkowy w VAT.

Dwie odpłatne czynności

Transakcja barterowa w najprostszym ujęciu polega na tym, że jeden podmiot otrzymuje od drugiego określone dobro (towar lub usługę), w zamian za co przekazuje temu drugiemu podmiotowi inne dobro (towar lub usługę), o takiej samej lub zbliżonej wartości. Istota transakcji barterowej sprowadza się zatem do wymiany dóbr pomiędzy kontrahentami bez udziału pieniędzy.

Przy czym dobra będące przedmiotem tej wymiany mają dla stron porównywalną wartość. Dochodzi tu do kompensaty rzeczowej wzajemnych należności i zobowiązań i jest to forma odpłatnej dostawy towarów lub odpłatnego świadczenia usług. Na gruncie ustawy o VAT mamy więc do czynienia z dwiema odpłatnymi czynnościami opodatkowanymi.

Przykład

Dwie firmy krajowe zawarły umowę barterową, z której wynika, że wymienią one dobra o wartości 25 000 zł. Firma ALFA wykona na rzecz firmy BETA usługę reklamową polegającą na udostępnieniu miejsca reklamowego

o wartości 25 000 zł, natomiast firma BETA dostarczy kontrahentowi sprzęt komputerowy, którego wartość wynosić będzie także 25 000 zł. Firma ALFA jest zobowiązana wykonać usługę reklamową 10 lutego.

Firma BETA ma natomiast obowiązek dostarczenia towarów w dniu wykonania usługi reklamowej przez ALFA.

Dla firmy ALFA zapłatą za wykonaną usługę reklamową będzie zatem nie świadczenie pieniężne, ale świadczenie rzeczowe w postaci sprzętu komputerowego otrzymanego od firmy BETA.

Umowa barterowa należy do umów wzajemnych, a świadczenia wynikające z umów wzajemnych powinny być spełnione jednocześnie, chyba że z umowy wynika, że jedna ze stron jest zobowiązana do wcześniejszego świadczenia (art. 488 § 1 k.c.). Może więc się zdarzyć, że zgodnie z postanowieniami umowy świadczenie jednej strony będzie wyprzedzało świadczenie drugiej.

Na równi z zapłatą...

W transakcji barterowej otrzymanie dobra jest uznawane za otrzymanie zapłaty za przekazane dobro. Wobec tego w przypadku zawarcia umowy barterowej może zrodzić się uzasadniona wątpliwość, czy jeżeli świadczenie jednej strony wyprzedza świadczenie drugiej, kontrahent, który jeszcze nie wykonał swojego świadczenia, ale otrzymał świadczenie od drugiej strony, powinien traktować jej świadczenie jako zapłatę za własne świadczenie i na tej podstawie ustalić swój obowiązek podatkowy zgodnie z art. 19 ust. 11 ustawy o VAT?

Jeżeli bowiem przed wydaniem towaru lub wykonaniem usługi otrzymano część należności, w szczególności: przedpłatę, zaliczkę, zadatek, ratę, obowiązek podatkowy powstaje z chwilą jej otrzymania w tej części.

...a jednak nie zaliczka

Zgodnie z obecnym stanowiskiem organów podatkowych wcześniejsze otrzymanie świadczenia nie powoduje otrzymania zaliczki opodatkowanej VAT przez stronę, która swojego świadczenia jeszcze nie spełniła.

Tak uznała Izba Skarbowa w Katowicach w interpretacji z 11 sierpnia 2011 r. (IBPP3/ 443-577/11/IK). Podobne stanowisko zajęła Izba Skarbowa w Poznaniu w interpretacji z 26 października 2011 r. (ILPP1/443-1037/11-2/MS).

Kontrahent sprzedawał swoje towary na dwa, trzy miesiące przed świadczeniem drugiego kontrahenta, który zobowiązany był wykonać usługę. Izba wyjaśniła, że: „obowiązek podatkowy na podstawie art. 19 ust. 11 ustawy o VAT powstaje jedynie wówczas, gdy zapłata dokonana przed wykonaniem dostawy lub świadczeniem usług, następuje w sytuacji, gdy wszelkie okoliczności mające znaczenie dla zaistnienia zdarzenia podatkowego, tzn. przyszłej dostawy lub świadczenia usług, są jednoznacznie i niezmiennie określone pod względem podmiotowym i przedmiotowym, a nie ma ona jedynie charakteru zabezpieczającego wykonanie nie do końca jeszcze sprecyzowanej czynności podatkowej.

Tym samym opodatkowaniu podatkiem VAT nie powinny podlegać zapłaty za dostawy towarów i świadczenie usług, które nie zostały dotychczas określone w sposób wyraźny. (...)

W przypadku, gdy kontrahent dokonał dostawy towaru lub wykonał na rzecz wnioskodawcy w ramach umowy barterowej usługę np. na dwa miesiące wcześniej, zanim wnioskodawca dokona dostawy towaru lub wykona na rzecz kontrahenta usługę (zgodnie z zawartą umową) udokumentowaną fakturą VAT, to wcześniejsze dokonanie dostawy lub wykonanie usługi przez kontrahenta nie może być traktowane jako zaliczka na poczet niedokonanej jeszcze przez wnioskodawcę dostawy towaru lub świadczenia usługi.

Tym samym nie może być fakturowane przez zainteresowanego jako częściowa zapłata (zaliczka) na poczet niedokonanych, a planowanych w późniejszym czasie świadczeń wzajemnych”.

Skutki niewywiązania się z umowy

Izba Skarbowa podkreśliła również, że dla potrzeb VAT wielokrotne dostawy towarów lub świadczenie usług w ramach umowy barterowej powinny być rozpatrywane pod kątem wywiązania się stron z zawartej umowy. Niewywiązanie się chociażby jednej ze stron z obowiązku realizacji umowy nawet w części powoduje, że umowa zamiany musi być uważana za niezawartą (dochodzi do odstąpienia od umowy).

W takiej sytuacji opodatkowaniu podlegają czynności faktycznie wykonane (dokonana dostawa towarów i świadczenie usługi). Czynności te zgodnie z ogólnymi zasadami powinny być udokumentowane fakturami VAT, a obowiązek podatkowy powinien być określony odrębnie dla każdej ze stron zgodnie z przedmiotem dostaw towarów (świadczonych usług), stosownie do wykonywanych przez nie czynności.

Kiedy powstaje obowiązek podatkowy

Zatem w przypadku transakcji barterowych – jeżeli świadczenie jednej strony wyprzedza świadczenie drugiej – fakt ten nie powoduje powstania obowiązku podatkowego w VAT z tytułu otrzymanej zaliczki. Obowiązek ten powstanie dopiero na skutek wydania towaru lub wykonania usługi.

W obrocie między przedsiębiorcami powstaje on na zasadach ogólnych, tzn. z chwilą wystawienia faktury, lecz nie później niż siódmego dnia, licząc od dnia wydania towaru lub wykonania usługi (art. 19 ust. 4 ustawy o VAT).