Ministerstwo Rozwoju pracuje nad założeniami do ustawy, która w założeniu ma ułatwić firmom prowadzonym na podstawie wpisu w Centralnej Ewidencji i Informacji o Działalności Gospodarczej (CEIDG) sukcesję pokoleniową w wypadku śmierci przedsiębiorcy. Jak dotąd opublikowany został projekt założeń do projektu ustawy.

Problem sukcesji pokoleniowej firm rodzinnych uwidacznia się szczególnie w przypadku firm prowadzonych na podstawie wpisu w CEIDG. W obecnym stanie prawnym, wraz ze śmiercią przedsiębiorcy prowadzona przez niego tzw. jednoosobowa działalność gospodarcza nie może być kontynuowana na dotychczasowych zasadach. Do czasu działu spadku i uregulowania kwestii sukcesji spadkowej zarządzanie przedsiębiorstwem jest znacząco utrudnione, a ponadto, powstaje stan niepewności co do tego, jaki jest krąg podmiotów, które będą kontynuować prowadzenie przedsiębiorstwa. Co więcej, w chwili śmierci przedsiębiorcy z mocy prawa wygasają umowy o pracę (o ile jednocześnie nie następuje przejęcie zakładu pracy przez nowego pracodawcę), niektóre umowy cywilnoprawne, a także decyzje administracyjne niezbędne do wykonywania danej działalności.

Identyfikując te problemy Ministerstwo Rozwoju planuje wprowadzenie do polskiego porządku prawnego instrumentów prawnych mających na celu umożliwienie kontynuacji działalności przedsiębiorstwa bezpośrednio po śmierci przedsiębiorcy, a jednocześnie zachowanie w jak największym stopniu uprawnień związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa i tym samym realnych możliwości prowadzenia działalności gospodarczej przez następców prawnych zmarłego przedsiębiorcy.

Prokurent mortis causa

W celu zapewnienia kontynuacji działalności przedsiębiorstwa wchodzącego w skład spadku proponuje się ustanowienie nowej instytucji prawnej – prokurenta mortis causa. Głównym zadaniem prokurenta mortis causa byłoby tymczasowe zarządzanie przedsiębiorstwem do czasu działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo, przy czym wszelkie czynności podejmowałby we własnym imieniu, lecz na rachunek spadkobierców. W założeniu prokurent mortis causa w chwili śmierci przedsiębiorcy przejmowałby zarządzanie przedsiębiorstwem spadkodawcy identyfikowanym poprzez firmę (nazwę) i numery NIP oraz REGON, którymi posługiwał się spadkodawca, przy czym w firmie spadkodawcy znajdzie się dopisek „w spadku".

Jednocześnie z wprowadzeniem możliwości powołania prokurenta mortis causa, dla przedsiębiorców indywidualnych ma się również otworzyć możliwość ustanowienia klasycznej prokury. Jak dotąd w doktrynie, jak i orzecznictwie prezentowane były rozbieżne stanowiska, co do możliwości skutecznego ustanowienia prokury przez osobę fizyczną, co w praktyce uniemożliwiało korzystanie z tego instrumentu prawnego przez przedsiębiorców indywidualnych.

Jakie uprawnienia

Uprawnienia prokurenta mortis causa mają być zasadniczo zbliżone do uprawnień kuratora spadku. Zakres swobody prokurenta mortis causa byłby ograniczony do czynności zwykłego zarządu przedsiębiorstwem, z tym zastrzeżeniem, że prokurent mógłby zaciągać tylko takie zobowiązania, które mogą być zaspokojone z dochodów z przedsiębiorstwa i są gospodarczo uzasadnione. W celu podjęcia czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu prokurent mortis causa powinien uzyskać uprzednią zgodę wszystkich znanych spadkobierców lub sądu.

W założeniach Ministerstwa Rozwoju prokurent mortis causa ma być uprawniony w szczególności do:

* podejmowania czynności prawnych i faktycznych związanych z zatrudnieniem w przedsiębiorstwie,

* zawierania, wykonywania i rozwiązywania umów, w tym także umów zawartych przed śmiercią przedsiębiorcy,

* regulowania zobowiązań związanych z funkcjonowaniem przedsiębiorstwa – z dochodów przedsiębiorstwa,

* reprezentowania spadkobierców w postępowaniach sądowych, administracyjnych i podatkowych w sprawach dotyczących przedsiębiorstwa,

* dysponowania rachunkiem bankowym zmarłego przedsiębiorcy wykorzystywanym przy prowadzeniu przedsiębiorstwa do określonej wysokości środków, przy czym wysokość środków byłaby określona przez spadkodawcę, spadkobierców lub sąd, w zależności od sposobu powołania prokurenta,

* dokonywania zmian w CEIDG spadkodawcy,

* dokonywania wypłat z rachunku przedsiębiorstwa przeznaczonych na alimentację najbliższej rodziny spadkodawcy.

Sposób powołania

Prokurent mortis causa ma być powoływany przez:

* przyszłego spadkodawcę jeszcze za życia w testamencie lub w drodze pisemnego oświadczenia,

* osobę, która uprawdopodobni, że jest spadkobiercą i uzyskała zgodę pozostałych, znanych jej spadkobierców oraz małżonka spadkodawcy (choćby nie był spadkobiercą – o ile małżonków łączyła wspólność majątkowa),

* małżonka spadkodawcy, choćby nie był spadkobiercą, o ile małżonków łączyła wspólność majątkowa i uzyskał on zgodę znanych mu spadkobierców,

* spadkobiercę, któremu przyznano takie uprawnienie w testamencie,

* sąd – na wniosek osoby, która uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, uprawnionym do zachowku lub zapisobiercą oraz że ustanowienie prokurenta mortis causa jest celowe dla zachowania ciągłości funkcjonowania przedsiębiorstwa i ochrony praw wnioskodawcy lub osób trzecich,

* sąd – w przypadku, gdy przedsiębiorca ustanowił prokurenta mortis causa za życia, lecz osoba ta następnie zmarła albo zrzekła się prokury,

W przypadkach wskazanych w pkt 2 – 4 ustanowienie prokurenta mortis causa następowałoby w formie aktu notarialnego i wymagałoby złożenia oświadczeniu o spełnieniu się przesłanek udzielenia prokury pod rygorem odpowiedzialności karnej. Sąd mógłby powołać prokurenta tylko w razie braku porozumienia pomiędzy spadkobiercami. Powołanie prokurenta wiązałoby się z obowiązkiem wpisu prokury do CEIDG.

Najbardziej interesującym rozwiązaniem wydaje się możliwość powołania prokurenta mortis causa przez przyszłego spadkodawcę ze skutkiem dla spadkobierców. Omawiana instytucja stanowi istotny wyłom od dotychczasowych zasad prawa spadkowego, niemniej pozwala ona na zachowanie ciągłości zarządzania przedsiębiorstwem już od chwili śmierci spadkodawcy.

Jak długo

Prokurent mortis causa w założeniu miałby zarządzać przedsiębiorstwem jedynie tymczasowo, tj. do czasu działu spadku obejmującego swym zakresem przedsiębiorstwo spadkodawcy, jednak nie dłużej niż jeden rok od otwarcia spadku. Przedłużenie rocznego terminu obowiązywania prokury mogłoby być dokonane przez sąd w szczególnie uzasadnionych przypadkach, na wniosek osoby, która uprawdopodobni, że jest spadkobiercą, o ile wniosek taki zostanie złożony przed dokonaniem działu spadku i jednocześnie przed upływem terminu jednego roku od otwarcia spadku.

Jaki sposób na wygaśnięcie

Ponadto, prokura wygasać miałaby również w przypadku:

* odwołania prokurenta przez spadkobiercę lub małżonka spadkodawcy na takich samych zasadach na jakich następuje powołanie prokurenta,

* odwołania prokurenta przez sąd na wniosek osoby z kręgu osób uprawnionych do jego ustanowienia lub z urzędu, gdyby prokurent rażąco naruszył obowiązki związane z wykonywaniem pełnionej funkcji,

* śmierci prokurenta mortis causa lub zrzeczenia się przez niego prokury.

Jak widać, odwołanie prokurenta mortis causa ma być znacząco utrudnione, co wzmocni jego pozycję względem spadkobierców i zapewni stabilność w zarządzaniu przedsiębiorstwem.

Relacje ze spadkobiercami

W założeniach Ministerstwa Rozwoju prokurent będzie odpowiadał za nienależyte wykonanie swych obowiązków wobec spadkobierców oraz osób trzecich na zasadach ogólnych.

Pozostałe Instrumenty

Poza wprowadzeniem instytucji prokury mortis causa, planuje się również wprowadzenie przepisów, które mają zapewnić możliwość kontynuacji stosunków prawnych odnoszących się przedsiębiorcy w związku z prowadzeniem działalności gospodarczej, poza stosunkami ściśle związanymi z osobą przedsiębiorcy.

Utrzymanie w mocy decyzji administracyjnych

Planowane jest wprowadzenie regulacji, na podstawie której decyzje administracyjne związane z działalnością przedsiębiorstwa wydane wobec spadkodawcy – o ile nie będą ściśle związane z przymiotami osobistymi spadkodawcy – nie wygasną. Decyzje administracyjne będą mogły być tymczasowo wykonywane przez prokurenta mortis causa w przypadku jego ustanowienia, przy czym prokurent mortis causa powinien zapewnić wszelkie warunki i wymogi niezbędne do otrzymania danej decyzji administracyjnej. Natomiast następcy prawni spadkodawcy, którzy będą kontynuować działalność gospodarczą spadkodawcy, niezależnie od wyboru formy prawnej prowadzenia działalności gospodarczej, wstąpią w prawa adresatów decyzji administracyjnych, w szczególności zezwoleń, koncesji oraz ulg, które zostały przyznane przedsiębiorcy przed jego śmiercią.

Prokurent mortis causa będzie uprawniony do reprezentowania spadkobierców przedsiębiorcy w postępowaniach administracyjnych w tym wszczętych za życia przedsiębiorcy. Jak się wydaje, postępowania administracyjne ulegać będą zawieszeniu wraz ze śmiercią przedsiębiorcy do czasu ustanowienia prokurenta mortis causa.

Uprawnienia do pomocy publicznej

W założeniach do projektu ustawy znalazł się również zapis o wprowadzeniu zasady, zgodnie z którą projekty współfinansowane ze środków pomocy publicznej będą mogły być kontynuowane, a pomoc publiczna otrzymana na podstawie umów, które są w toku wykonywania, nie będzie zwracana podmiotowi finansującemu. Dodatkowo, następcy prawni spadkobiercy mogliby ubiegać się o pomoc publiczną w postaci ulg, związanych ze zdarzeniami mającymi miejsce przed śmiercią przedsiębiorcy, a także zaistniałymi w okresie działalności prokurenta mortis causa. Pomoc publiczna otrzymana przez zmarłego przedsiębiorcę mogłaby być przy tym zliczana z pomocą otrzymaną przez jego następcę prawnego. Analogiczna zasada miałaby dotyczyć również pomocy de minimis.

Kontynuacja stosunków pracy

W obecnym stanie prawnym, stosunki pracy wygasają wraz ze śmiercią pracodawcy (art. 632 § 1 k.p.), z tym zastrzeżeniem, że umowy o pracę nie wygasają w razie przejęcia zakładu pracy przez nowego pracodawcę (art. 632 § 3 k.p.). Ministerstwo Rozwoju planuje wprowadzić regulację, zgodnie z którą umowy o pracę nie będą wygasać wraz ze śmiercią przedsiębiorcy, a wszystkie uprawnienia i obowiązki pracodawcy będą wykonywane przez prokurenta mortis causa. Warunkiem ciągłości umów o pracę miałoby być zapewnienie ciągłości działalności przedsiębiorstwa poprzez jego przejęcie przez następcę prawnego bądź powołanie prokurenta mortis causa najpóźniej w ciągu miesiąca od dnia otwarcia spadku.

Prokurent mortis causa ma w założeniu pełnić również obowiązki ciążące na pracodawcy, w tym obowiązki płatnika składek na ubezpieczenia społeczne dla pracowników przedsiębiorstwa.

W toku konsultacji publicznych ustalono również, że wprowadzona zostanie ogólna zasada regulująca kwestię niewygasania umów cywilnoprawnych, przy czym zmiana ta odnosić się ma w szczególności do umów zlecenia, które obecnie wygasają w chwili śmieci przyjmującego zlecenie, o ile inaczej nie zastrzeżono w umowie.

Z punktu widzenia przepisów podatkowych

Ministerstwo Rozwoju planuje wprowadzenie regulacji, na podstawie których przedsiębiorstwo wchodzące w skład masy spadkowej do czasu działu spadku będzie identyfikowanie jako podatnik niektórych podatków; w szczególności ma to dotyczyć podatku od towarów i usług, podatku od środków transportu, podatku od nieruchomości oraz podatku od czynności cywilnoprawnych. Natomiast prokurent mortis causa pełniłby wtedy rolę płatnika.

Obowiązek podatkowy w zakresie podatku dochodowego miałby się konkretyzować w odniesieniu do zdarzeń wiążących się z posiadaniem majątku spadkowego i osiąganiem z niego przychodów po ustaleniu kręgu spadkobierców bądź dziale spadku. O zakresie odpowiedzialności lub uprawnień poszczególnych spadkobierców organ podatkowy orzekałby w jednej decyzji na podstawie decyzji ostatecznych wydanych wobec spadkodawcy oraz jego zobowiązań wynikających z prawidłowych deklaracji, po ustaleniu kręgu spadkobierców i ustaleniu kręgu osób, którym przypadło przedsiębiorstwo.

Prokurent mortis causa – podobnie jak w sprawach administracyjnych – ma brać udział w postępowaniach podatkowych przed organem podatkowym i przed sądem administracyjnym w sprawach związanych z działalnością przedsiębiorstwa.

—Łukasz Żuławiński

—Robert Uhl

Zdaniem autorów

Łukasz Żuławiński, radca prawny, senior Associate, Deloitte Legal

Robert Uhl, adwokat, managing associate, Deloitte Legal

Proponowane przez Ministerstwo Rozwoju rozwiązania mogą znacząco ułatwić przetrwanie firmy rodzinnej prowadzonej na podstawie wpisu w CEIDG w trudnym okresie od śmierci przedsiębiorcy do działu spadku obejmującego przedsiębiorstwo. Największe znaczenie praktyczne powinna mieć regulacja pozwalająca na zarządzanie przedsiębiorstwem spadkodawcy przez osobę przez niego wyznaczoną jeszcze za jego życia, co powinno zapewnić ciągłość zarządzania przedsiębiorstwem.

Jak dotąd nie został jeszcze opublikowany projekt ustawy, a prawdopodobnie część założeń do tego projektu ostatecznie ulegnie zmianie lub dookreśleniu, toteż trudno dokonać oceny proponowanych regulacji. Niemniej, pozytywnie należy ocenić samą ideę zachowania w jak największym stopniu uprawnień związanych z prowadzeniem przedsiębiorstwa przez następców prawnych, a także zapewnienia ciągłości zarządzania przedsiębiorstwem po śmierci przedsiębiorcy.

Podkreślić należy, że powołanie prokurenta mortis causa wymagać będzie aktywności spadkodawcy bądź też spadkobierców, toteż nie jest to instrument prawny, który z mocy samego prawa mógłby rozwiązać jakiekolwiek problemy związane z sukcesją przedsiębiorstwa (jakkolwiek niektóre z rozważanych zmian będą odnosiły się również do sytuacji, w których prokurent mortis causa nie został powołany). Jeśli jednak przedsiębiorca lub jego sukcesorzy podejmą odpowiednie działania, instytucja ta będzie mogła odnieść korzystne dla przedsiębiorstwa skutki.

Wskazać należy też, że wejście w życie zmian zaproponowanych przez Ministerstwo Rozwoju nie rozwiąże wielu istotnych problemów związanych z sukcesją firmy rodzinnej prowadzonej na podstawie wpisu w CEIDG. Przedstawione propozycje legislacyjne mają na celu przede wszystkim zapewnienie ciągłości prowadzenia działalności gospodarczej w okresie od śmierci przedsiębiorcy do chwili przeprowadzenia działu spadku. W późniejszym czasie, szczególnie w sytuacjach gdzie występuje szeroki krąg spadkobierców, rozbieżność interesów spadkobierców oraz ich wizji co do dalszych losów przedsiębiorstwa w dalszym ciągu będzie mogła doprowadzić do impasu, który uniemożliwi kontynuację działalności gospodarczej przedsiębiorcy przez członków rodziny. Konsekwencją może być konieczność zbycia przedsiębiorstwa lub jego poszczególnych aktywów na rzecz podmiotów spoza rodziny lub też podziału poszczególnych aktywów przedsiębiorstwa pomiędzy uprawnionych. Dlatego też w naszej ocenie instytucja prokury mortis causa będzie mogła w wielu wypadkach stanowić wyłącznie jeden z elementów przemyślanego planu sukcesyjnego, co do zasady jednak go nie zastępując.