Radca prawny może wykonywać swój zawód, będący zawodem zaufania publicznego, w ramach stosunku pracy, na podstawie umowy cywilnoprawnej, w kancelarii radcy prawnego, czy w ramach tzw. spółek prawniczych. Bez względu na formę, świadcząc pomoc prawną, zachowuje pełną niezależność.

Jest to szczególnie istotne w przypadku, gdy radca świadczy usługi jako pracownik. Stosunek służbowy podlega wówczas nie tylko regulacjom kodeksu pracy, ale i ustawy korporacyjnej. Przez to obowiązki i uprawnienia zatrudnionego – radcy mają szczególny charakter.

Kodeks czy prawo radców

Kodeks pracy przewiduje, że pracownik od momentu nawiązania stosunku pracy ma obowiązek wykonywać pracę określonego rodzaju, na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem. Zadania ma świadczyć w określonym przez przełożonego miejscu i czasie. Ponadto zatrudniony musi w swoich działaniach stosować się do wszelkich poleceń pracodawcy, pod warunkiem że nie są one sprzeczne z przepisami prawa lub z umową o pracę.

Regulacje te wydają się stać w sprzeczności z ideą wykonywania wolnego zawodu i z niezależnością, jaką radca prawny ma zagwarantowaną ustawowo. Dlatego stosunek pracy, jaki łączy radcę z pracodawcą, jest szczególny. W wielu aspektach różni się od tradycyjnego. Różnice dotyczą przede wszystkim kwestii podporządkowania radcy, zarówno w odniesieniu do czasu, miejsca, jak i sposobu wykonywania pracy.

Ustawa o radcach

umożliwia jednoczesne zatrudnienie w więcej niż jednej jednostce organizacyjnej, w wymiarze przekraczającym jeden etat. Co więcej, do czasu pracy radcy prawnego zaliczany jest także czas niezbędny do załatwienia spraw poza siedzibą pracodawcy, w sądach czy w innych organach oraz czas przygotowania się do tych czynności. Jedynym wymogiem co do czasu pracy, jaki radca musi spędzać w siedzibie pracodawcy, jest to, że nie może być on krótszy niż 2/5 czasu ustalonego w zawartej z nim umowie.

Polecenie służbowe

Podstawowe różnice w zatrudnianiu radcy prawnego na etacie w porównaniu ze stosunkiem pracy zawartym z przeciętnym pracownikiem dotyczą jednak kwestii podległości służbowej. W umowie o pracę zostaje określone stanowisko pracy i zakres wykonywanych obowiązków.

W przypadku radcy zakres obowiązków określony jest w ustawie korporacyjnej i polega na świadczeniu pomocy prawnej, a w szczególności na udzielaniu porad prawnych, sporządzaniu opinii prawnych, opracowywaniu projektów aktów prawnych oraz występowaniu przed sądami i urzędami. Czynności te radca świadczy na rzecz pracodawcy i pod jego kierownictwem.

Jednak pracodawca, wydając pracownikowi – radcy polecenia służbowe, musi kierować się zasadami i warunkami wykonywania zawodu, wynikającymi z ustawy o radcach prawnych i zasad etyki zawodowej. Stosownie do tych regulacji pracodawca nie może polecać radcy wykonania czynności wykraczającej poza zakres pomocy prawnej.

Przykład

Pracodawca chciał powierzyć pracownikowi – radcy prawnemu czynności z zakresu organizacji i zarządzania. Nie mógł tego zrobić.

Może natomiast wydać mu polecenie dotyczące czasu czy miejsca załatwianych spraw, jak również ustalić kolejność wykonywanych czynności  z zastrzeżeniem, że niektóre z nich są pilne.

Radcę prawnego obowiązują też polecenia, zarządzenia i instrukcje skierowane do ogółu pracowników, na przykład dotyczące bezpieczeństwa i higieny pracy. Nie jest on natomiast związany poleceniem co do treści opinii prawnej. Oznacza to, że pracownik – radca ma obowiązek wydać opinię w określonej przez pracodawcę sprawie, ale jej treść ma wynikać z posiadanej przez niego wiedzy i doświadczenia, a nie ze wskazówek czy poleceń zwierzchnika. Niezależność radcy w tym zakresie potwierdzają również regulacje kodeksu etyki radcy prawnego, zgodnie z którym od radcy prawnego wymaga się nieulegania wpływom.

Również w zakresie prowadzonych spraw sądowych radca działa samodzielnie. Pracodawca może wydać polecenie dotyczące przyjęcia konkretnej sprawy do prowadzenia, jednak nie może drobiazgowo określić zasad działania radcy. Nie może np. nakazać zawarcia ugody w toku postępowania przed sądem.

Kogo słuchać

Radca zatrudniony na etacie zajmuje samodzielne stanowisko podległe bezpośrednio kierownikowi jednostki organizacyjnej. Zatem tylko osoby zajmujące kierowniczą pozycję w strukturze zatrudnienia pracodawcy są uprawnione do wydawania radcy prawnemu wiążących poleceń służbowych.

Gdy pracodawca zatrudnia większą liczbę radców prawnych, nie powstaje między nimi stosunek podległości służbowej w zakresie czynności zawodowych. Każdy z nich ma samodzielne stanowisko. Jeden z nich koordynuje jednak prace pozostałych, nie naruszając przy tym ich niezawisłości. Radca koordynujący może rozdzielać sprawy do załatwienia, nadzorować obsługę administracyjną zespołu radców i kontrolować przestrzeganie terminów procesowych. Nie może natomiast wydawać innym radcom wiążących poleceń co do sposobu wykonywania przez nich czynności zawodowych.

Nieco odmiennie kształtuje się sytuacja radcy prawnego zatrudnionego w organie państwowym lub samorządowym. Jego stanowisko pracy jest samodzielne, ale wykonuje on pomoc prawną w komórce lub w jednostce organizacyjnej (biuro, wydział, departament czy zespół). Bezpośrednim przełożonym takiej osoby jest wówczas kierownik danej komórki organizacyjnej, a nie całej jednostki.

Kierownictwo i kontrola

Kryterium, które odróżnia stosunek pracy od stosunków cywilnoprawnych (których przedmiotem jest świadczenie określonych usług), jest podporządkowanie pracownika w procesie świadczenia pracy pracodawcy. Zwierzchnik może wydawać pracownikowi polecenia dotyczące sposobu wykonywania umówionych zadań i kontrolować prawidłowość ich realizacji.

Jak widać, w przypadku radców prawnych kontrola ta nie zawsze jest możliwa. Niejednokrotnie radcowie wykonują pracę wymagającą specjalistycznych kwalifikacji, wiedzy i rozległego doświadczenia, przez co szef nie zawsze jest w stanie nimi merytorycznie kierować, a co więcej zakres kontroli i kierownictwa jest ściśle uregulowany ustawowo.

Konflikt interesów

Radca ma prawo odmówić wykonania polecenia służbowego w sytuacji, gdy wystąpi konflikt interesów. Ma obowiązek wyłączyć się od wykonania czynności zawodowych w sprawie dotyczącej jego lub osoby mu bliskiej.

Ponadto w sytuacji, gdy zatrudniony jest u kilku pracodawców, może odmówić wykonania polecenia służbowego jednego z nich polegającego na prowadzeniu sprawy sądowej przeciwko drugiemu.

Autorka jest radcą prawnym, starszym konsultantem w PwC Polska