Najbardziej zainteresowany naprawieniem powstałej szkody jest co do zasady poszkodowany. Dlatego na gruncie odpowiedzialności cywilnej, niezależnie od żądania naprawienia szkody przez jej sprawcę, poszkodowany może dochodzić swoich roszczeń bezpośrednio od ubezpieczyciela. Ze względu na majątkowy charakter roszczenia te ulegają przedawnieniu.

Zgodnie z art. 819 § 3 kodeksu cywilnego roszczenie poszkodowanego do ubezpieczyciela o odszkodowanie lub zadośćuczynienie przedawnia się z upływem terminu przewidzianego dla tego roszczenia w przepisach o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym lub wynikłą z niewykonania lub nienależytego wykonania zobowiązania.

Wydawać by się mogło, że termin przedawnienia roszczeń przysługujących poszkodowanemu wobec sprawcy szkody oraz wobec ubezpieczyciela powinien biec tak samo i kończyć się w tym samym momencie. Okazuje się jednak, że tak nie jest, co przy ocenie zasadności wypłaty odszkodowań przez ubezpieczycieli może sprawiać problemy.

Dodatkowe przerwanie

Bieg terminu przedawnienia roszczenia o świadczenie do ubezpieczyciela, zgodnie z art. 819 § 4 k.c., przerywa się także przez zgłoszenie ubezpieczycielowi tego roszczenia lub przez zgłoszenie zdarzenia objętego ubezpieczeniem.

Dlatego też w przypadku skutecznego zgłoszenia przez poszkodowanego roszczenia ubezpieczycielowi bieg terminu przedawnienia tego roszczenia rozpoczyna się na nowo dopiero od momentu otrzymania przez poszkodowanego pisemnej decyzji w sprawie wypłaty odszkodowania.

Zatem w trakcie prowadzenia przez ubezpieczyciela postępowania mającego na celu ustalenie okoliczności faktycznych zdarzenia, wysokości świadczenia i zasadności jego wypłaty termin przedawnienia roszczeń przysługujących poszkodowanemu wobec ubezpieczyciela nie biegnie. Może natomiast biec termin przedawnienia roszczeń przysługujących poszkodowanemu wobec sprawcy szkody.

Zgłoszenie zdarzenia

Na gruncie przywołanej podstawy przerwania biegu terminu przedawnienia roszczeń wobec ubezpieczyciela orzecznictwo sądowe odróżnia materialną czynność, jaką jest zgłoszenie ubezpieczycielowi roszczenia, od czynności faktycznej, jaką jest zgłoszenie zdarzenia objętego ubezpieczeniem.

W świetle art. 819 § 4 k.c. dokonanie tej drugiej czynności także przerywa bieg przedawnienia roszczeń wynikających ze zgłoszonego zdarzenia. Koresponduje to z przepisami ustawy o działalności ubezpieczeniowej, które nakładają na ubezpieczyciela obowiązek przeprowadzenia postępowania likwidacyjnego po otrzymaniu zawiadomienia o zajściu wypadku bez ograniczenia źródła takiego zawiadomienia.

Dlatego  orzecznictwo, zgodnie z którym zawiadomienie ubezpieczyciela o zajściu wypadku dokonane przez ubezpieczającego nie jest równoznaczne ze zgłoszeniem roszczenia i nie przerywa biegu terminu przedawnienia, należy uznać za zdezaktualizowane. Jeśli bowiem nie jest to zgłoszenie roszczenia, zawiadomienie takie należy uznać za osobne zdarzenie przerywające bieg terminu przedawnienia zgodnie z art. 819 § 4 k.c.

Możliwość rozdzielenia biegu terminu przedawnienia roszczeń przysługujących poszkodowanemu wobec ubezpieczyciela oraz wobec sprawcy szkody wiąże się z faktem, że odpowiedzialność obu tych podmiotów wobec poszkodowanego jest odpowiedzialnością in solidum. Oznacza to, że ubezpieczyciel oraz ubezpieczony sprawca szkody odpowiadają wobec poszkodowanego na zasadach solidarności, ale na innych podstawach prawnych.

W związku z tym do relacji pomiędzy ubezpieczycielem a ubezpieczonym sprawcą szkody stosuje się odpowiednio przepisy o solidarności dłużników. Zgodnie z nimi przerwanie lub zawieszenie biegu przedawnienia w stosunku do jednego z dłużników solidarnych nie ma skutku względem współdłużników. W rezultacie przerwanie lub zawieszenie biegu terminu przedawnienia w stosunku do osoby odpowiedzialnej za wyrządzenie szkody nie wywiera skutku wobec ubezpieczyciela i odwrotnie.

Wyłącznie od jednego

Dość oczywiste jest, że jeżeli termin przedawnienia roszczeń przysługujących poszkodowanemu wobec ubezpieczyciela upłynie szybciej niż termin przedawnienia roszczeń wobec sprawcy szkody, to ubezpieczyciel będzie uprawniony do podniesienia przysługującego mu osobiście na podstawie art. 819 § 3 k.c. zarzutu przedawnienia.

Do takiej sytuacji może dość w szczególności wtedy, gdy po otrzymaniu od ubezpieczyciela decyzji o odmowie wypłaty odszkodowania poszkodowany przerwie bieg terminu przedawnienia swoich roszczeń jedynie wobec sprawcy szkody zamiast wobec obu stron umowy ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej.

Poszkodowany będzie wówczas mógł dochodzić swoich roszczeń wyłącznie od sprawcy szkody. Odrębną kwestią, pozostawioną poza ramami niniejszej analizy, jest dochodzenie świadczenia z umowy ubezpieczenia przez samego ubezpieczonego, który ewentualnie zaspokoi roszczenia poszkodowanego.

Długotrwała likwidacja

Bardziej skomplikowana jest sytuacja, gdy termin przedawnienia roszczeń przysługujących poszkodowanemu wobec sprawcy szkody upłynie szybciej niż termin przedawnienia jego roszczeń wobec ubezpieczyciela.

Do takiej sytuacji może dojść w szczególności w wyniku długotrwałego prowadzenia postępowania likwidacyjnego, kiedy termin przedawnienia roszczeń wobec ubezpieczyciela nie biegnie, może zaś biec termin przedawnienia roszczeń poszkodowanego wobec sprawcy szkody.  Powstaje wówczas pytanie, czy ubezpieczyciel może się powołać  na zarzut przedawnienia roszczeń przysługujący sprawcy szkody wobec poszkodowanego.

Bezprawne i zawinione działania

Cechą charakterystyczną ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej jest akcesoryjny charakter odpowiedzialności ubezpieczyciela w stosunku do odpowiedzialności ubezpieczonego.

Oznacza to, że ubezpieczyciel odpowiada tylko wtedy i w takim zakresie, w jakim istnieje odpowiedzialność samego ubezpieczonego sprawcy szkody. Istnienie odpowiedzialności ubezpieczyciela, pomijając dodatkowe warunki wynikające z umowy ubezpieczenia, uzależnione jest zatem od spełnienia materialnoprawnych przesłanek odpowiedzialności ubezpieczonego, tj., co do zasady, od powstania szkody w wyniku bezprawnego i zawinionego działania sprawcy.

Odpowiednie stosowanie do relacji pomiędzy ubezpieczycielem i ubezpieczonym przepisów o solidarności dłużników wiąże się właśnie z opisaną akcesoryjnością. Zgodnie z tymi przepisami dłużnik solidarny może się bronić nie tylko zarzutami, które przysługują mu osobiście, ale również tymi, które ze względu na treść zobowiązania są wspólne wszystkim dłużnikom. Dlatego też ubezpieczyciel może się powoływać wobec poszkodowanego np. na przyczynienie się poszkodowanego do powstania lub zwiększenia szkody.

Odpowiedzialność istnieje nadal

Zarzut przedawnienia jest zarzutem formalnym, który może stanowić przeszkodę w skutecznym domaganiu się na drodze sądowej, a następnie za pomocą przymusu egzekucyjnego, spełnienia świadczenia. Zarzut ten nie ma jednak wpływu na istnienie i zakres odpowiedzialności sprawcy szkody, a w konsekwencji także odpowiedzialności jego ubezpieczyciela.

Przedawnione roszczenia istnieją nadal i dobrowolne ich zaspokojenie nie będzie świadczeniem nienależnym. Należałoby zatem uznać, że zarzutu przedawnienia nie można zaliczać  do zarzutów wspólnych dla ubezpieczyciela i ubezpieczonego ze względu na „treść” zobowiązania. Niepodniesienie takiego zarzutu stanowi bowiem jedynie warunek skutecznego egzekwowania zobowiązania przez wierzyciela (poszkodowanego) bez jakiegokolwiek wpływu na treść tego zobowiązania.

Danuta Świątekradca prawny z kancelarii White & Case

W zakresie oceny zasadności wypłaty odszkodowania ubezpieczyciele powinni mieć na uwadze, że roszczenia przysługujące poszkodowanemu wobec ubezpieczyciela oraz sprawcy szkody są odrębne i wynikają z różnych podstaw prawnych, ale są połączone wspólnym celem, którym jest naprawienie szkody.

Jeżeli zatem poszkodowany dokona skutecznego zgłoszenia roszczenia ubezpieczycielowi i zdecyduje, że wyłącznie od tego podmiotu będzie żądał naprawienia szkody, to upływ terminu przedawnienia roszczenia wobec sprawcy szkody nie może zostać powołany jako zarzut przez ubezpieczyciela. Pomimo akcesoryjnego charakteru ochrony ubezpieczeniowej poszkodowany może bowiem dochodzić swojego roszczenia od wybranego dłużnika (sprawcy szkody lub jego ubezpieczyciela), jeśli tylko termin przedawnienia roszczenia wobec tego dłużnika jeszcze nie upłynął.

Na gruncie ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej dodatkowa podstawa przerwania biegu przedawnienia roszczeń wobec ubezpieczyciela, polegająca na zgłoszeniu mu roszczenia, może skutkować możliwością dochodzenia od niego roszczeń odszkodowawczych, mimo że sam ubezpieczony będzie mógł się uchylić wobec poszkodowanego od zaspokojenia takiego roszczenia.