Nad wszystkim zaś musi czuwać doradca do spraw bezpieczeństwa transportu drogowego towarów niebezpiecznych. Za niewypełnienie obowiązków grożą przedsiębiorcom surowe kary. Chociaż wymagania są dosyć rygorystyczne, w praktyce może je spełnić nawet niewielka firma.

Przepisy dotyczące towarów niebezpiecznych wynikają przede wszystkim z umowy europejskiej dotyczącej międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych ADR (The European Agreement concerning the International Carriage of Dangerous Goods by Road) obowiązującej nie tylko w krajach UE (DzU z 2007 r. nr 99, poz. 667). Dotyczy ona międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych. Została ratyfikowana przez Polskę jeszcze w 1975 r. Co dwa lata jest aktualizowana, ostatnio w 2007 r. W styczniu 2009 r. będzie kolejna nowelizacja, nowe regulacje wejdą w życie od połowy 2009 r. Przepisy określają bardzo dokładnie, jakie towary i w jakich ilościach trzeba uznać za niebezpieczne oraz w jaki sposób należy je przewozić.

Najważniejsze krajowe regulacje zawarte są natomiast w ustawie o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych (DzU z 2002 r. nr 199, poz. 1671 ze zm.). Każdy towar niebezpieczny musi być dobrze zapakowany. Poszczególne rodzaje towarów niebezpiecznych są sklasyfikowane zgodnie z umową ADR (rozróżnia ona 13 klas towarów niebezpiecznych). Szczegółowe przepisy ADR instruują, jak powinny być zapakowane poszczególne materiały (jest tam podany opis opakowań, ich wielkości oraz dopuszczalne ilości towarów w opakowaniach zbiorczych). Są też ogólne wymagania dotyczące opakowań wszystkich towarów niebezpiecznych. Przepisy określają dokładnie, jakie towary można przewozić tym samym pojazdem, a jakie trzeba wieźć oddzielnie, jakie można ustawić koło siebie, a jakie trzeba rozdzielić innymi ładunkami.

Pojazd, którym przewozi się towary niebezpieczne, musi być odpowiednio oznakowany, czyli mieć tablice barwy pomarańczowej, nalepki i znaki ostrzegawcze odpowiedniej wielkości i właściwie rozmieszczone, zgodnie z umową ADR. Musi mieć też odpowiednie wyposażenie, m.in. gaśnice, kamizelkę ostrzegawczą, kliny pod koła oraz inny sprzęt wskazany w instrukcji pisemnej dla kierowcy.

Takie wyposażenie najprościej kupić w komplecie. Znajduje się w sprzedaży jako homologowany zestaw ADR. Czasami, jeżeli wynika to z instrukcji obsługi, trzeba go dodatkowo uzupełnić.

Przewoźnik musi pamiętać, żeby w pojeździe znajdowały się odpowiednie gaśnice. Ponieważ od 1 stycznia 2008 r. zmieniły się przepisy w tym zakresie, przypominamy, że każdy pojazd przewożący towary niebezpieczne powinien być wyposażony:

- w co najmniej jedną gaśnicę o zawartości nie mniejszej niż 2 kg proszku gaśniczego (lub innego środka gaśniczego, ale o ilości równoważnej) do gaszenia pożaru silnika lub kabiny pojazdu,

- jedną lub więcej gaśnic o łącznej zawartości 4 kg proszku gaśniczego (lub innego środka gaśniczego, ale o ilości równoważnej), jeżeli dopuszczalna masa całkowita (dmc) nie przekracza 3,5 t,

- jedną lub więcej gaśnic o łącznej zawartości 8 kg proszku gaśniczego (lub innego środka), przy czym zawartość jednej gaśnicy nie powinna być mniejsza niż 6 kg, jeżeli dmc pojazdu przekracza 3,5 t, lecz nie jest większa niż 7,5 t,

- jedną lub więcej gaśnic o łącznej zawartości 12 kg proszku gaśniczego (lub innego środka), przy czym zawartość jednej gaśnicy nie powinna być mniejsza niż 6 kg, jeżeli dmc pojazdu jest większa niż 7,5 t.

Jednym z najważniejszych dokumentów, które musi mieć kierowca ze sobą w trasie, jest pisemna instrukcja dotycząca przewożonych materiałów. Opracowuje ją i dostarcza przewoźnikowi (kierowcy) nadawca niebezpiecznego ładunku. Informacje zawarte w instrukcji trzeba dostarczyć przewoźnikowi w momencie zlecenia przewozu, tak aby mógł on dostosować dodatkowe wyposażenie pojazdu do zawartych tam wymagań. Kierowca powinien dostać instrukcje najpóźniej w czasie załadunku materiału. Powinien je przechowywać w miejscu widocznym w kabinie pojazdu. Jeżeli w pojeździe są instrukcje, których nie stosuje się do aktualnie przewożonych towarów, powinny być przechowywane oddzielnie, żeby nie pomylić ich z właściwymi dokumentami. Przewoźnik musi też być pewny, że kierowca przed odjazdem zapoznał się z instrukcjami i je rozumie.

Instrukcje pisemne dla kierowcy są sporządzane z myślą o sytuacjach wyjątkowych (gdyby np. doszło do wypadku) i dotyczą każdego przewożonego materiału. Podaje się tam właściwości fizykochemiczne materiału oraz sposób postępowania w razie wypadku. Mają być tam opisane:

- nazwa materiału lub grupy towarów, klasa i numer UN, zwięzła charakterystyka ładunku (np. stan fizyczny, barwa oraz zapach),

- zagrożenia dla przewożonych materiałów (zagrożenie dominujące, zagrożenie dodatkowe, zachowanie się materiału pod wpływem ognia, ogrzewania lub wody),

- środki zaradcze, które powinien zastosować kierowca,

- sprzęt ochrony indywidualnej, który powinien być w pojeździe,

- czynności, które trzeba wykonać w razie wypadku (np. zakaz używania ognia i palenia, wyłączenie silnika, oznakowanie miejsca wypadku oraz ostrzeżenie innych kierowców i osób postronnych, powiadomienie policji i straży pożarnej),

- czynności, które trzeba wykonać, gdy uwolni się niewielka ilość materiału lub materiał specyficznie się zachowujący,

- dodatkowe wyposażenie (jeśli jest niezbędne).

- postępowanie kierowcy na wypadek pożaru (ale kierowca co do zasady nie powinien gasić pożaru ładunku),

- postępowanie kierowcy w razie kontaktu z przewożonym materiałem.

Nie każdy kierowca ma prawo wozić ładunki niebezpieczne. Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami wszyscy szoferzy pojazdów przewożących ładunki niebezpieczne i wymagające oznakowania powinni mieć zaświadczenie stwierdzające, że odbyli kurs (zwany szkoleniem podstawowym) i zdali odpowiedni egzamin dotyczący wymagań, które powinny być spełnione podczas przewozu towarów niebezpiecznych. Szkolenie muszą przejść także ci, którzy robią to pojazdami o dopuszczalnej masie całkowitej nieprzekraczającej 3,5 t, jeżeli taki samochód, zgodnie z przepisami ADR, musi być oznakowany.

W trakcie szkolenia kierowca dowiaduje się o zagrożeniach występujących podczas przewozu towarów niebezpiecznych. Uzyskuje też informacje niezbędne do zminimalizowania prawdopodobieństwa powstania wypadku oraz umożliwiające podjęcie działań zmierzających do ograniczenia skutków wypadku i koniecznych dla zachowania ich własnego bezpieczeństwa oraz bezpieczeństwa innych osób i środowiska.

Natomiast kierowcy przewożący materiały niebezpieczne w cysternach muszą przejść szkolenie specjalistyczne. Specjalistyczny kurs powinni przejść także ci, którzy wożą najbardziej niebezpieczne ładunki, czyli materiały wybuchowe oraz promieniotwórcze.

Zaświadczenie jest ważne przez pięć lat. W roku poprzedzającym utratę ważności kierowca powinien ukończyć kurs dokształcający i uzyskać nowe zaświadczenie ADR lub przedłużyć stare.

Za kurs osoby u siebie zatrudnionej płaci przedsiębiorca prowadzący przewozy towarów niebezpiecznych. On także płaci za swój własny kurs.Autem przewożącym towary niebezpieczne nie wolno wieźć pasażerów. Osoby wchodzące w skład załogi pojazdu (np. pomagające przy załadunku i wyładunku), inne niż kierowcy, powinny zostać przeszkolone w zakresie wymagań związanych z przewozem towarów niebezpiecznych. Szkolenie takie może przeprowadzić zatrudniony w firmie doradca ADR.

W Polsce dopuszcza się przewóz paliwa do silników Diesla, materiałów utleniających (chodzi o niektóre nawozy sztuczne) lub materiałów trujących stosowanych jako środki ochrony roślin zespołem pojazdów składającym się z ciągnika rolniczego i przyczepy, jeżeli są one przewożone w opakowaniach i w niewielkich ilościach. Chodzi o takie, dla których w umowie ADR nie przewiduje się obowiązku oznakowania pojazdu.

Pojazd, który przewozi towary niebezpieczne, musi co najmniej raz w roku przejść badania techniczne. Chodzi o zwykłe badania, które przechodzą wszystkie auta. Muszą pamiętać o tym zwłaszcza ci, którzy dysponują nowymi samochodami. Jeżeli nawet nowy pojazd może przechodzić badania techniczne raz na dwa lata, to do przewożenia towarów niebezpiecznych niezbędny jest coroczny przegląd takiego pojazdu.

Natomiast cysterny, którymi przewozi się łatwopalne ciecze i gazy, oraz te auta, którymi przewozi się materiały wybuchowe, muszą przejść specjalistyczne badania techniczne. Prowadzi je Transportowy Dozór Techniczny.

Zanim przewoźnik podejmie kurs z niebezpiecznym towarem, musi się upewnić, że wszystko jest w porządku (patrz ramka). Jeżeli zauważy naruszenie przepisów ADR, to nie powinien podejmować się przewozu do czasu usunięcia nieprawidłowości. Jeśli nieprawidłowości pojawią się w trakcie przewozu, to taki przewóz trzeba jak najszybciej przerwać, a w razie potrzeby zawiadomić stosowne służby.

Ustawa o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych dotyczy nie tylko przewoźników, lecz także m.in. nadawców i odbiorców towarów niebezpiecznych.

Nadawca towarów niebezpiecznych może dostarczyć do przewozu tylko takie przesyłki, które spełniają wymagania ADR. To znaczy powinien się upewnić, że towary niebezpieczne są sklasyfikowane i dopuszczone do przewozu zgodnie z ADR, zaopatrzyć kierowcę w odpowiednie dokumenty, używać oznakowanych opakowań i pojemników oraz cystern odpowiednich do przewozu konkretnych materiałów.

Także on powinien dopilnować, żeby nawet puste cysterny i pojazdy oraz kontenery (jeżeli są nieoczyszczone) były odpowiednio oznakowane i miały wymagane nalepki ostrzegawcze, były zamknięte i szczelne.

Obowiązki ciążą również na odbiorcy takich towarów. Nie może on choćby bez istotnych przyczyn opóźniać rozładunku. Jeśli tak mówią przepisy, to także jego powinnością jest oczyszczenie i odkażenie pojazdów i kontenerów. Szczegółowe wymagania ustawy o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych dotyczą też tzw. załadowców (czyli ładujących takie towary) i pakujących je.

Przewóz niektórych towarów trzeba zgłosić komendantom wojewódzkim policji oraz Państwowej Straży Pożarnej. Robi to przewoźnik lub nadawca (jeżeli przewoźnikiem jest firma zagraniczna), a jeżeli przewóz rozpoczyna się za granicą – właściwa placówka Straży Granicznej. Przedsiębiorcy zgłaszają taki transport nie później niż pięć dni przez jego terminem.

W grupie takich produktów znajdują się m.in. materiały wybuchowe (w ilościach wymagających oznakowania), a także duże ilości niektórych gazów, paliw czy nawozów, materiały promieniotwórcze i zakaźne.

Sprawy związane z przewozem materiałów niebezpiecznych mogą kontrolować różne inspekcje. Przede wszystkim inspektorzy Inspekcji Transportu Drogowego (na drogach, parkingach oraz na terenie przedsiębiorstwa posiadającego towary niebezpieczne), funkcjonariusze Państwowej Straży Pożarnej (na terenie przedsiębiorstwa) oraz policjanci i funkcjonariusze Straży Granicznej (na drogach i parkingach). Kontrole na parkingach oraz na terenie przedsiębiorstwa mogą przeprowadzać również uprawnieni pracownicy Inspekcji Ochrony Środowiska oraz Transportowego Dozoru Technicznego.

Za nieprawidłowy przewóz towaru niebezpiecznego samochód może trafić, na koszt właściciela, na specjalny parking (tych jest jednak bardzo mało). Takie miejsce musi spełniać wymagania określone w rozporządzeniu ministra spraw wewnętrznych i administracji z 14 sierpnia 2003 r. w sprawie parkingów, na które są usuwane pojazdy przewożące towary niebezpieczne (DzU nr 161, poz. 1567). Pojazd odstawiony na odpowiedni parking może być zwrócony uprawnionej do tego osobie po usunięciu nieprawidłowości i wniesieniu opłaty pokrywającej koszty związane z jego usunięciem, parkowaniem i innymi czynnościami.

Przedsiębiorcy coraz lepiej radzą sobie z dostosowaniem wykonywanych przewozów drogowych towarów niebezpiecznych do obowiązujących przepisów w tym zakresie. Nadal jednak zdarzają się niedociągnięcia.

Najczęściej popełnianymi naruszeniami są: brak wymaganego wyposażenia awaryjnego oraz brak dokumentu przewozowego bądź nieprawidłowe jego wypełnienie. Często polega to na wpisaniu do dokumentu przewozowego nieprawidłowego numeru UN oraz nieprawidłowej nazwy przewozowej danego towaru niebezpiecznego. Prawidłowe rozpoznanie numeru UN oraz nazwy przewozowej pozwoli właściwe zapakować oraz przewieźć towar niebezpieczny.

Nadawca powinien dostarczyć przewoźnikowi pisemną instrukcję mówiącą między innymi, jak zapobiec wypadkom lub zagrożeniom, które mogą powstać podczas przewozu. Z kolei przewoźnik przekazuje ją kierowcy, aby ten zapoznał się z jej treścią. Kontrole wykazują, że nie zawsze taki dokument znajduje się w pojeździe. Natomiast stan techniczny pojazdów przewożących towary niebezpieczne na ogół nie budzi większych zastrzeżeń.

Przypominam również, że inspektorzy przeprowadzający kontrole przewozu drogowego towarów niebezpiecznych zobowiązani są podczas każdej kontroli wypełnić nie tylko protokół z niej, lecz także listę kontrolną.

Wypełnioną listę inspektor przekazuje kontrolowanemu. Ten jej nie podpisuje.

Dotyczy to przede wszystkim wakacyjnych zakazów weekendowych oraz związanych z ważnymi świętami (wynika to z rozporządzenia o okresowych ograniczeniach oraz zakazie ruchu niektórych rodzajów pojazdów na drogach; DzU z 2007 r. nr 147, poz. 1040).

Przed rozpoczęciem kursu pojazdem przewożącym towary niebezpieczne przewoźnik powinien sprawdzić:

- czy towary niebezpieczne przeznaczone do przewozu wolno przewozić zgodnie z umową ADR,

- czy nie powinien tego zgłosić policji i straży pożarnej,

- czy pojazdy i ładunek nie mają widocznych wad, wycieków, pęknięć, braków w wyposażeniu,

- czy nie upłynął termin następnego badania samochodów i pojazdów-cystern,

- czy pojazdy nie są przeładowane,

- czy w pojeździe są wymagane dokumenty.

Jego obowiązkiem jest też upewnić się, że:

- na pojazdach umieszczone zostały wymagane oznakowanie i nalepki ostrzegawcze,

- w pojeździe znajduje się wyposażenie wymagane w pisemnych instrukcjach dla kierowcy.

Kierowca, oprócz dokumentów wymaganych przy każdym przewozie w ramach transportu drogowego, musi mieć przy sobie dokument przewozowy (zgodny z umową ADR), instrukcje pisemne na wypadek awarii oraz zaświadczenie ADR. Dokumenty nie są wymagane, gdy towary niebezpieczne są przewożone w ilościach, dla których umowa ADR nie wymaga oznakowania pojazdu.

Odblaskowe tablice barwy pomarańczowej, szerokość 40 cm i wysokość 30 cm, powinny być otoczone czarnym obrzeżem o szerokości 15 mm. Przez środek tablicy może przebiegać czarna pozioma linia o grubości 15 mm. Można również stosować tablice o zmniejszonych rozmiarach: szerokość 300 mm i wysokość do 120 mm, szerokość czarnego obrzeża do 10 mm.Nalepki ostrzegawcze powinny mieć kształt kwadratu o długości boku co najmniej 100 mm, ustawionego na wierzchołku. Wewnątrz nalepki, powinna przebiegać linia równoległa do krawędzi.

W pewnych przypadkach można zmniejszyć rozmiar nalepek, pod warunkiem że pozostaną dobrze widoczne.

Ustawa o przewozie drogowym towarów niebezpiecznych wymaga, by przedsiębiorca wykonujący takie przewozy takich towarów lub ich załadunek czy rozładunek wyznaczył doradcę do spraw bezpieczeństwa

Jeżeli spełnia warunki (choćby wymóg wyższego wykształcenia), może sam przejść odpowiednie szkolenie i zdać egzamin albo zlecić tę pracę innej osobie (nie musi to być osoba zatrudniona na etat). Zadania doradcy określone zostały w sposób szczegółowy w części 1.8.3 umowy ADR.Przede wszystkim doradca poinstruuje, jak przewozić takie towary, i sprawdzi, czy wszystko jest zgodne z międzynarodową umową i polską ustawą. Oceni też, czy przewozy były prowadzone zgodnie z wymaganiami określonymi w ustawie i umowie ADR.

Poza tym musi co roku sporządzić sprawozdanie, które przedsiębiorca składa do wojewody, z działalności firmy w zakresie przewozu towarów niebezpiecznych (podaje przy tym numer świadectwa doradcy). Sprawozdanie trzeba sporządzić w dwóch egzemplarzach, przy czym jeden przekazuje się wojewodzie do 31 stycznia roku następującego po tym, którego dotyczy raport, a drugi przechowuje w firmie przez pięć lat.

Wzór formularza określa rozporządzenie w sprawie wzoru formularza rocznego sprawozdania z działalności w zakresie przewozu drogowego towarów niebezpiecznych oraz sposobu jego wypełniania (DzU z 2005 r. nr 207, poz. 1733).

Doradca sporządza także raporty w razie wypadku, jeżeli doszło do uwolnienia towarów niebezpiecznych lub bezpośredniego zagrożenia takim uwolnieniem, zranienia osób, szkody materialnej lub zniszczenia środowiska. Raport powypadkowy powinien być przekazany komendantowi wojewódzkiemu Państwowej Straży Pożarnej.

Z obowiązku wyznaczenia doradcy zwolnione są podmioty wykonujące przewóz, załadunek lub rozładunek w ilościach, dla których umowa europejska dotycząca międzynarodowego przewozu drogowego towarów niebezpiecznych (ADR) nie wymaga odpowiedniego oznakowania pojazdów. Ilości wskazane są dla każdego towaru niebezpiecznego w kolumnie 15. wykazu towarów zawartego w dziale 3.2 ADR. Przykładowo dla oleju napędowego jest to 1000 litrów, dla benzyny – 333 litry, a dla palnego gazu skroplonego (LPG) – 333 kilogramy netto.

Doradcą może być osoba, która:

- ukończyła 21 lat,

- ma wykształcenie wyższe,

- nie była karana za przestępstwa popełnione umyślnie,

- ma ważne świadectwo przeszkolenia doradcy do spraw bezpieczeństwa w zakresie transportu towarów niebezpiecznych.

Takie świadectwo otrzyma osoba, która ukończyła kurs początkowy dla doradców oraz zdała egzamin przed powołaną przez wojewódzkiego inspektora transportu drogowego komisją egzaminacyjną. Ważne jest ono przez pięć lat. Żeby je przedłużyć, trzeba m.in. zdać egzamin dla doradców w roku poprzedzającym datę upływu ważności świadectwa doradcy.

Ewidencję doradców prowadzi główny inspektor transportu drogowego, jest ona publikowana na stronie internetowej www.gitd.gov.pl.

– W maju tego roku Europejska Komisja Gospodarcza ONZ zakończyła prace nad zmianami do ratyfikowanej przez Polskę umowy ADR – mówi Mikołaj Karpiński, rzecznik prasowy Ministerstwa Infrastruktury. – Ich wejście w życie planowane jest na 1 stycznia 2009 r., przy czym zostanie zachowany półroczny okres przejściowy, w czasie którego dopuszczalne będzie stosowanie dotychczasowej wersji umowy. To znaczy, że nowe regulacje wejdą w życie 1 lipca 2009 r.

Jak się dowiedzieliśmy w Ministerstwie Infrastruktury, zmiany dotyczyć będą m.in.:

- ochrony towarów niebezpiecznych przed zagrożeniami terrorystycznymi, jednostek właściwych w sprawach badania i dopuszczania transportowych urządzeń ciśnieniowych, ograniczeń w przewozach przez tunele oraz definicji,

- klasyfikacji towarów niebezpiecznych, w tym materiałów promieniotwórczych i materiałów zagrażających środowisku,

- wykazu towarów niebezpiecznych, przepisów szczególnych oraz warunków przewozu towarów pakowanych w małych ilościach,

- instrukcji pakowania oraz przepisów szczególnych o pakowaniu,

- instrukcji pisemnych dla kierowców, oznakowania materiałów zagrażających środowisku, oznakowania pojazdów oraz dokumentów przewozowych,

- konstrukcji i badań opakowań i cystern,

- przewozu luzem odpadów niebezpiecznych oraz zakazów ładowania razem różnych towarów,

- wyposażenia pojazdów w sprzęt awaryjny oraz nadzorowania pojazdów,

- warunków technicznych pojazdów przewożących komponenty do produkcji materiałów wybuchowych oraz świadectw dopuszczenia pojazdów do przewozu niektórych towarów niebezpiecznych.