Zgodnie z zasadą prawa karnego, odpowiedzialności karnej w znaczeniu przyjętym przez kodeks karny, nie podlegają osoby prawne i inne podmioty zbiorowe. Oznacza to, że na gruncie k.k. odpowiedzialności karnej podlegają wyłącznie osoby fizyczne. Nie oznacza to natomiast, że zasad odpowiedzialności karnej przewidzianych w kodeksie nie można wykorzystać do konstruowania odpowiedzialności podmiotów zbiorowych firm. Wymaga to jednak wyraźnego wypowiedzenia się ustawodawcy.

W tym zakresie warto zwrócić uwagę, że jest również inny rodzaj odpowiedzialności karnej, którym podlegają podmioty zbiorowe, czyli w szczególności spółki prawa handlowego. Odpowiedzialność podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary jako przestępstwa lub przestępstwa skarbowe wprowadza ustawa z 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary (DzU z 2012r. nr 768 t.j.; dalej: ustawa).

Zgodnie z art. 2 za podmioty zbiorowe uważane są osoby prawne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. Za podmioty zbiorowe w rozumieniu ustawy nie są uważane Skarb Państwa oraz jednostki samorządu terytorialnego i ich związki.

Zgodnie z art. 3 ustawy, podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności za czyn zabroniony, którym jest zachowanie osoby fizycznej:

- działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego w ramach uprawnienia lub obowiązku do jego reprezentowania, podejmowania w jego imieniu decyzji lub wykonywania kontroli wewnętrznej albo przy przekroczeniu tego uprawnienia lub niedopełnieniu tego obowiązku,

- dopuszczonej do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków przez osobę, o której mowa wyżej,

- działającej w imieniu lub w interesie podmiotu zbiorowego, za zgodą lub wiedzą osoby, o której mowa wyżej;

- będącej przedsiębiorcą, który bezpośrednio współdziała z podmiotem zbiorowym w realizacji celu prawnie dopuszczalnego.

Jaka korzyść

Dla przyjęcia odpowiedzialności podmiotu zbiorowego konieczne jest jeszcze zaistnienie przesłanki odniesienia korzyści majątkowej lub nawet niemajątkowej przez podmiot zbiorowy w wyniku przestępnego działania. Podmiot zbiorowy podlega odpowiedzialności, jeżeli do popełnienia czynu zabronionego doszło w następstwie co najmniej braku należytej staranności w wyborze osoby fizycznej (która została dopuszczona do działania w wyniku przekroczenia uprawnień lub niedopełnienia obowiązków) lub co najmniej braku należytego nadzoru nad tą osobą ze strony organu lub przedstawiciela podmiotu zbiorowego.

Podmiot zbiorowy poniesie odpowiedzialność, jeżeli w strukturze organizacyjnej były niedociągnięcia które że stanowiły ułatwienie popełnienia czynu zabronionego, a przy zachowaniu należytej staranności wymaganej w danych okolicznościach, właściwa organizacja podmiotu zbiorowego mogła zostać zapewniona.

Podmioty zbiorowe nie ponoszą odpowiedzialności za własne działania, lecz odpowiadają za działania osób fizycznych określonych w art. 3 ustawy. Istotne jest, że odpowiedzialność ta związana jest ze swoistą „winą w wyborze". Aby podmiot zbiorowy odpowiedzialności podlegał, należy mu wykazać co najmniej brak należytej staranności w wyborze osoby fizycznej lub brak należytego nadzoru nad tą osobą (WSA w Gdańsku w wyroku z 10 lipca 2007 r. I SA/Gd/565/07).

Pominięcie w obecnej treści art. 5 ustawy przesłanki własnej odpowiedzialności podmiotu zbiorowego związanej z jego zawinieniem w sferze organizacji działalności oraz jednoczesny brak jakichkolwiek innych zasad odpowiedzialności podmiotu zbiorowego za działania osób nim zarządzających, wyklucza możliwość pociągnięcia podmiotu zbiorowego do odpowiedzialności przewidzianej w ustawie – za czyny zabronione tej kategorii osób – takie stanowisko zajął

Sąd Najwyższy w wyroku z 1 kwietnia 2011 r. V KK 6/11.

Wobec podmiotu zbiorowego sąd może orzec karę od 1 tys. do 5 mln złotych, nie wyższą jednak niż 3 proc. przychodu osiągniętego w roku obrotowym, w którym popełniono czyn zabroniony będący podstawą odpowiedzialności podmiotu zbiorowego. Odpowiedzialność albo brak odpowiedzialności podmiotu zbiorowego na zasadach określonych w ustawie nie wyłącza odpowiedzialności cywilnej za wyrządzoną szkodę, administracyjnej ani indywidualnej sprawcy czynu zabronionego.

Także inne sankcje

Ustawa, zawiera katalog kar, które dla przedsiębiorcy mogą być dotkliwe. Zgodnie z art. 9 wobec podmiotu zbiorowego można orzec:

- zakaz promocji lub reklamy prowadzonej działalności, wytwarzanych lub sprzedawanych wyrobów, świadczonych usług lub udzielanych świadczeń;

- zakaz korzystania z dotacji, subwencji lub innych form wsparcia finansowego środkami publicznymi;

- zakaz dostępu do środków europejskich;

- zakaz korzystania z pomocy organizacji międzynarodowych, których Rzeczpospolita Polska jest członkiem;

- zakaz ubiegania się o zamówienia publiczne;

- podanie wyroku do publicznej wiadomości.

W uzasadnionych przypadkach, gdy czyn zabroniony nie przyniósł firmie korzyści, sąd może odstąpić od orzeczenia kary pieniężnej, poprzestając na orzeczeniu przepadku, zakazu lub podania wyroku do publicznej wiadomości.

— Łukasz Bernatowicz, radca prawny

— Piotr Rożański, radca prawny w Kancelarii Prawnej Bernatowicz, Komorniczak, Mazur Radcy Prawni i Doradcy Podatkowi sp. p.