Umowa sprzedaży przedsiębiorstwa, przynajmniej teoretycznie, nie wymaga zachowania szczególnej formy. Do jej skutecznego zawarcia wystarczające jest bowiem porozumienie co do przedmiotu sprzedaży i ceny. W praktyce jednak ustne umowy sprzedaży spotyka się jedynie sporadycznie, gdyż wiążą się z nimi liczne negatywne konsekwencje.

W przypadku braku umowy pisemnej mogą powstać wątpliwości co do składników przedsiębiorstwa będących przedmiotem sprzedaży oraz obowiązków zbywcy z tytułu gwarancji. W dalszej kolejności, jeżeli cena sprzedaży nie jest płacona w całości w chwili zawarcia umowy (co jest przypadkiem najczęstszym w praktyce), zbywca pozbawiony jest możliwości wpisania do Rejestru Handlowego i Spółek ustanowionych na jego rzecz zabezpieczeń.

Wreszcie w takiej sytuacji nabywca nie ma możliwości opublikowania w Rejestrze Handlowym i Spółek faktu nabycia przedsiębiorstwa, co praktycznie wyklucza skuteczność dokonanej operacji wobec osób trzecich.

Wymagane informacje

Należy zaznaczyć, że umowa sprzedaży przedsiębiorstwa musi zawierać szereg obowiązkowych informacji (art. L. 141–1 k.h.), wśród których figurują zwłaszcza dane dotyczące poprzedniego zbywcy przedsiębiorstwa, zobowiązań ciążących na przedsiębiorstwie, wysokości obrotu za trzy ostatnie lata obrachunkowe, wyniku finansowego czy też informacje dotyczące zawartej umowy najmu handlowego.

W braku chociażby jednej z tych informacji umowa dotknięta jest sankcją tzw. nieważności względnej, która pozwala nabywcy w ciągu roku od zawarcia umowy wystąpić z roszczeniem unieważnienia umowy.

Ustalenie ceny

Przedmiotem sprzedaży przedsiębiorstwa są jego wszystkie składniki materialne i niematerialne, które nie zostały w umowie wyraźnie wyłączone. Cenę sprzedaży, jeżeli nie jest ona płacona w całości w chwili zawarcia umowy, ustala się osobno dla każdej grupy składników przedsiębiorstwa, tj. składników niematerialnych, urządzeń i narzędzi oraz nabytych lub wytworzonych towarów. Ustalenie ceny sprzedaży strony mogą również powierzyć ekspertowi wybranemu przez nie lub wyznaczonemu przez sąd.

Zazwyczaj w celu przeprowadzenia transakcji strony wyznaczają podmiot odpowiedzialny za przyjęcie w depozyt na oznaczony czas pieniędzy stanowiacych cenę sprzedaży na wypadek ewentualnych roszczeń wierzycieli zbywcy, którym w przypadku sprzedaży przedsiębiorstwa przysługują specyficzne uprawnienia.

Obowiązki i uprawnienia stron

Na zbywcy ciąży obowiązek przekazania nabywcy faktycznego władania przedsiębiorstwem, co w praktyce najczęściej oznacza przekazanie ogółu klientów. Ponadto zbywca odpowiada przed nabywcą za wszystkie wady ukryte przedmiotu sprzedaży. Roszczenia nabywcy z tego tytułu przedawniają się w terminie dwuletnim od chwili wykrycia wady. Wreszcie zbywca jest zobowiązany powstrzymać się od jakiejkolwiek działalności konkurencyjnej, która prowadziłaby do utraty przez nabywcę przekazanego ogółu klientów.

Nabywca zaś jest zobowiązany do uiszczenia uzgodnionej ceny. W przypadku niewywiązania się przez nabywcę z tego obowiązku, zbywca – w myśl art. 1184 w zw. z art. 1654 k.c. – jest uprawniony do odstąpienia od zawartej umowy.

Ponadto kodeks handlowy (art. L. 141–5 k.h.) przewiduje, po spełnieniu określonych warunków, możliwość ustanowienia na rzecz zbywcy specyficznego zabezpieczenia. Na jego mocy zbywca uzyskuje prawo pierwszeństwa zaspokojenia swojej wierzytelności z poszczególnych składników przedsiębiorstwa przed wierzycielami nabywcy.

Co istotne, zabezpieczenie to pozostaje skuteczne również wobec kolejnych nabywców przedsiębiorstwa. Ustanowione zabezpieczenie wywołuje skutki prawne od daty zawarcia umowy, jeśli jego zgłoszenie do Rejestru Handlowego i Spółek zostało dokonane w terminie 15 dni. W przypadku uchybienia temu terminowi ustanowione zabezpieczenie jest nieważne.

Ile ochrony wierzycieli

Wśród instrumentów ochrony wierzycieli zbywcy przedsiębiorstwa pierwszoplanową rolę odgrywa instytucja tzw. sprzeciwu. Sprzeciw może zostać zgłoszony przez wierzycieli do nabywcy bądź osoby, której oddano w depozyt środki na pokrycie ceny sprzedaży (w formie specjalnego aktu sporządzonego przez komornika) w terminie 10 dni od ukazania się ostatniego ogłoszenia o umowie zbycia przedsiębiorstwa. Na skutek wniesienia sprzeciwu ogół środków na pokrycie ceny sprzedaży jest blokowany w rękach nabywcy bądź depozytariusza, a każda zapłata na rzecz zbywcy nie jest dla wierzycieli wiążąca.

Konsekwencje praktyczne takiego uregulowania są poważne. W ten oto sposób nabywca, który wypłaci zbywcy cenę sprzedaży pomimo wniesionego sprzeciwu, może zostać zobligowany do zapłaty wierzytelności osoby, która wniosła sprzeciw (naturalnie w granicach wartości ceny sprzedaży przedsiębiorstwa). Aby nie narazić się na taką odpowiedzialność, w przypadku wniesienia sprzeciwu należy w pierwszej kolejności zaspokoić z ceny sprzedaży roszczenia wierzycieli, a dopiero pozostałe środki mogą zostać przekazane zbywcy.

Jakie opodatkowanie

Wartość zbywanego przedsiębiorstwa ustala się na podstawie dokładnego spisu i wyceny jego zbywanych składników, przedkładanego organowi podatkowemu. Naturalnie w przypadku uznania, iż podana przez strony wartość przedsiębiorstwa jest zaniżona, może ona zostać skorygowana.

Podobnie w sytuacji zbywania na rzecz tego samego nabywcy poszczególnych składników przedsiębiorstwa w stosunkowo krótkich odstępach czasowych, jak też sprzedaży pojedynczego, ale fundamentalnego dla danego przedsiębiorstwa składnika (np. klienteli) organ podatkowy może zakwalifikować takie transakcje jako sprzedaż przedsiębiorstwa. Będzie to w konsekwencji oznaczać, iż ich opodatkowanie nie będzie podlegać regułom właściwym dla sprzedaży poszczególnych składników, ale reżimowi podatkowemu właściwemu dla sprzedaży przedsiębiorstwa jako całości >patrz tabelka.

Wkład do spółki

Przedsiębiorstwo może zostać wniesione do spółki jako aport. Transakcja ta podlega, co do zasady, tym samym unormowaniom prawnym co sprzedaż przedsiębiorstwa, z tą jednak różnicą, że zamiast ceny zbywca uzyskuje tytuł uczestnictwa w spółce w postaci udziałów lub akcji.

Przedmiot zastawu

Zastaw to umowa, na mocy której dłużnik ustanawia na rzecz wierzyciela ograniczone prawo rzeczowe na zabezpieczenie jego wierzytelności. Zastaw może obejmować wszystkie składniki przedsiębiorstwa z wyłączeniem wyprodukowanych lub nabytych towarów (art. L. 142–2 k.h.).

W razie niewskazania w treści umowy, jakie składniki są przedmiotem zastawu, uważa się, że obejmuje on z mocy prawa nazwę przedsiębiorcy wraz z jego szyldem, prawa wynikające z umowy najmu handlowego oraz ogół klientów. Ustawodawca wykluczył natomiast możliwość ustanowienia zastawu na poszczególnych składnikach przedsiębiorstwa.

Ustanowienie zastawu wymaga zachowania formy pisemnej zwykłej lub formy aktu notarialnego w zależności od uznania stron umowy oraz, pod rygorem nieważności ustanowionego zastawu, podlega wpisowi do Rejestru Handlowego i Spółek w terminie 15 dni od zawarcia umowy.

Zastawnikowi przysługują dwa uprawnienia, a mianowicie prawo pierwszeństwa zaspokojenia swojej wierzytelności z ceny sprzedaży przedsiębiorstwa przed pozostałymi wierzycielami zastawcy oraz prawo dochodzenia swoich roszczeń od kolejnych nabywców przedsiębiorstwa.

Zastawca natomiast zachowuje prawo do zarządzania i rozporządzania przedmiotem zastawu. Jednakże w przypadku zmiany lokalizacji przedsiębiorstwa bądź też ryzyka rozwiązania umowy najmu handlowego ma on obowiązek poinformować o tym fakcie zastawnika.