Prawo francuskie podobnie jak prawo polskie ujmuje przedsiębiorstwo od strony przedmiotowej jako zorganizowany zespół składników niematerialnych i materialnych przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej.
Przedsiębiorstwo jest dobrem ruchomym niematerialnym, co wynika z faktu, że w odróżnieniu od prawa polskiego składa się ono wyłącznie z rzeczy ruchomych. Tym samym ze składników przedsiębiorstwa, oprócz prawa własności do nieruchomości, wykluczone są także wszelkie ograniczone prawa rzeczowe na nieruchomości, takie jak użytkowanie czy służebności.
W rezultacie, w przypadku np. sprzedaży przedsiębiorstwa przez osobę będącą jednocześnie właścicielem lokalu, w którym jest prowadzona działalność gospodarcza, zbycie nieruchomości będzie musiało nastąpić w drodze odrębnej czynności prawnej. Charakter niematerialny przedsiębiorstwa wyraża się zaś w założeniu, iż stanowi ono pewną wartość ekonomiczną będącą wypadkową składników, które je tworzą.
Tak jak w prawie polskim przedsiębiorstwo jest pozbawione osobowości prawnej. Wchodzi w skład majątku przedsiębiorcy, który jest jedynym uprawnionym i zobowiązanym z tytułu jego prowadzenia. Ponadto może ono stanowić samodzielny przedmiot obrotu prawnego.
Jakie składniki
Nie istnieje przepis, który wprost definiowałby pojęcie przedsiębiorstwa wraz z, choćby przykładowym, wyliczeniem jego składników. Doktryna francuska odwołuje się więc do art. L. 142–2 k.h., który zawiera katalog zamknięty składników przedsiębiorstwa, na których może zostać ustanowione prawo zastawu.
Do składników tych należą: oznaczenie przedsiębiorstwa, prawa wynikające z umowy najmu handlowego, ogół klientów, wyposażenie, materiały i narzędzia służące prowadzeniu działalności gospodarczej, patenty, licencje, znaki towarowe, wzory i modele przemysłowe oraz, w ujęciu ogólnym, prawa własności przemysłowej związane z wykonywaną działalnością.
Ponadto składnikiem przedsiębiorstwa są również wytworzone lub nabyte towary, co wynika z treści art. L. 141–5 k.h. Z uwagi jednak na ich nietrwały charakter jako składnik przedsiębiorstwa nie mogą one być przedmiotem zastawu. Należy również zwrócić uwagę na okoliczność, iż w przeciwieństwie do składników materialnych wyliczenie składników niematerialnych wymienionych w kodeksie handlowym ma charakter jedynie przykładowy (katalog otwarty) oraz cechuje się dalece posuniętą różnorodnością.
W każdym razie dla oceny, czy dany element wchodzi w skład przedsiębiorstwa, należy posługiwać się kryterium jego przeznaczenia. Otóż przedsiębiorstwo tworzą wyłącznie elementy służące realizacji zadań gospodarczych.
Elementy niematerialne
Wśród elementów niematerialnych składających się na przedsiębiorstwo należy wskazać na ogół klientów, oznaczenie przedsiębiorstwa, prawa z umowy najmu handlowego oraz inne prawa, zezwolenia itp. Odrębnie przedstawia się natomiast zagadnienie wierzytelności i długów związanych z działalnością przedsiębiorstwa.
Przede wszystkim tzw. ogół klientów
W prawie francuskim, co do zasady, to ogół klientów odgrywa pierwszorzędne znaczenie wśród składników przedsiębiorstwa. W doktrynie podkreśla się wręcz, że bez klientów nie można mówić o jego istnieniu.
Postrzeganie przedsiębiorstwa przez pryzmat klientów wynika z faktu, że to właśnie oni stanowią czynnik wpływający w sposób zasadniczy na zyski przedsiębiorcy. Aby mówić o ogóle klientów jako składniku przedsiębiorstwa, powinni oni mieć charakter stały, pewny, rzeczywisty oraz osobisty, tzn. muszą być związani z dotychczasowym przedsiębiorcą. Nie jest zatem składnikiem przedsiębiorstwa klientela o charakterze wyłącznie potencjalnym, związana jedynie z lokalizacją przedsiębiorstwa. Tym samym sprzedaż kompletnego zespołu urządzeń umożliwiających z technicznego punktu widzenia prowadzenie działalności gospodarczej – niepołączone jednak z cesją ogółu klientów – nie będzie, co do zasady, uznane za sprzedaż przedsiębiorstwa i nie będzie podlegać przepisom kodeksu handlowego.
Waga oznaczenia
Kolejnym istotnym składnikiem przedsiębiorstwa jest jego nazwa, czyli takie oznaczenie słowne, które służy indywidualizacji oraz identyfikacji prowadzonej działalności gospodarczej, a tym samym, będąc znakiem rozpoznawczym, przyciąga klientelę. Korelatem nazwy przedsiębiorstwa jest jego szyld, rozumiany jako zewnętrzne oznaczenie przedsiębiorcy. Dla przedsiębiorstwa należącego do osoby fizycznej jako nazwę można obrać imię i nazwisko lub pseudonim przedsiębiorcy bądź też dowolne wymyślone określenie.
W przypadku osób prawnych nazwami mogą być zarówno imiona i nazwiska wspólników, jak i wymyślone wyrażenie czy słowo. Nazwa przedsiębiorstwa zawierająca imię i nazwisko może być przedmiotem obrotu prawnego. W orzecznictwie podkreśla się, że w takiej sytuacji imię i nazwisko, które w rozumieniu prawa cywilnego jest dobrem niezbywalnym, zmienia swą naturę, co w efekcie pozwala na ich zbycie. Ograniczeniem, które jednak stąd wypływa, jest fakt, iż zbywca nie może już posługiwać się tą nazwą w celu prowadzenia konkurencyjnej działalności gospodarczej.
Składnikiem przedsiębiorstwa są też prawa wynikające z umowy najmu handlowego, której przedmiotem jest nieruchomość przeznaczona do prowadzenia działalności gospodarczej.
Prawa z umowy najmu handlowego
Jest to instytucja nieznana prawu polskiemu, która będąc zorientowana na ochronę interesów przedsiębiorcy, znacznie odbiega od tradycyjnego modelu najmu nieruchomości przewidzianego w kodeksie cywilnym. W przypadku sprzedaży przedsiębiorstwa wraz z prawem najmu handlowego (który to może być również samodzielnym przedmiotem obrotu, jednakże wtedy transakcja taka podlega ogólnym przepisom o cesji wierzytelności, a w konsekwencji, w myśl art. 1690 k.c., wymaga ona zgody wynajmującego, co nie ma miejsca w przypadku cesji najmu handlowego w ramach transakcji zbycia przedsiębiorstwa) nabywca wchodzi w sytuację prawną dotychczasowego najemcy.
Dzięki tej konstrukcji na nowego najemcę przechodzi m.in. prawo do przedłużenia umowy, a w razie odmowy wynajmującego prawo do odszkodowania odpowiadającego wartości przedsiębiorstwa wraz z kosztami przeniesienia do nowego miejsca. Takie ukształtowanie umowy najmu handlowego, które gwarantuje ciągłość prowadzenia działalności gospodarczej w określonym miejscu, częściowo tłumaczy pominięcie wśród składników przedsiębiorstwa prawa własności nieruchomości. Znajduje to odbicie w doktrynie francuskiej, która na określenie najmu handlowego często używa pojęcia „własności handlowej".
Pozostałe składniki niematerialne
W skład przedsiębiorstwa wchodzą również prawa własności przemysłowej, prawa autorskie, licencje, koncesje, zezwolenia.
Wierzytelności i długi
Z mocy prawa nie stanowią składników przedsiębiorstwa wierzytelności i długi. Z jednej jednak strony od tej zasady istnieją wyjątki wyraźnie przewidziane prawem, np. kodeks pracy w przypadku zbycia przedsiębiorstwa przenosi obowiązujące umowy o pracę na jego nabywcę (art. L. 1224–1 k.p.).
Z drugiej natomiast strony, uznaną w orzecznictwie praktyką jest zawieranie w umowie sprzedaży przedsiębiorstwa klauzuli, na mocy której wierzytelności i/lub długi zostają przeniesione na nabywcę.
Nie tylko towary
Wśród składników materialnych przedsiębiorstwa należy wskazać na wytworzone lub nabyte towary, a także wszelkiego rodzaju wyposażenie, urządzenia, sprzęty, maszyny służące do realizacji działalności gospodarczej.
Uwaga!
Należy zaznaczyć, iż mimo że co do zasady pojęcie przedsiębiorstwa jest utożsamiane z klientami i traktuje się ich jako element niezbędny dla tej instytucji, to w rzeczywistości nie można jednoznacznie stwierdzić, aby któryś spośród opisanych powyżej składników był bardziej lub mniej istotny.
Przy uwzględnieniu bowiem specyfiki różnych konkretnych typów działalności gospodarczej inne składniki przedsiębiorstwa mogą wysuwać się na pierwszy plan. I tak, tytułem przykładu, można wskazać, że dla restauracji najważniejszym składnikiem może być tzw. licencja czwartej kategorii uprawniająca do sprzedaży wysokoprocentowych napojów alkoholowych, dla przedsiębiorstwa produkcyjnego park maszynowy, a dla cukierni lokalizacja, tj. najem handlowy.
Iwona Jowik
Komentuje Iwona Jowik, adwokat z paryskiej i warszawskiej izby adwokackiej, wspólnik zarządzający kancelarii COPERNIC AVOCATS
Instytucja przedsiębiorstwa we francuskim prawie handlowym jest pojęciem fundamentalnym, a co za tym idzie – stanowi przedmiot szczegółowych regulacji ustawowych. Na praktyczny jej kształt wpływa również wieloletnie orzecznictwo francuskich sądów, w tym Sądu Kasacyjnego, bez którego znajomości nie sposób w pełni zrozumieć specyfiki funkcjonowania przedsiębiorstwa.
Zrozumienie to może się natomiast okazać niezmiernie istotne dla polskich przedsiębiorców, którzy swoją działalność kierują na rynek francuski. Poza oczywistym przypadkiem nabycia albo dzierżawy francuskiego przedsiębiorstwa może wchodzić również w grę przypadek, gdy polska firma jest wierzycielem francuskiego przedsiębiorcy, który postanowił „zadysponować" swoim przedsiębiorstwem.
W takiej bowiem sytuacji niezwłoczne podjęcie odpowiednich kroków może się okazać ostatnią szansą na szybkie odzyskanie wierzytelności przez polskiego przedsiębiorcę.
Jakie regulacje
Instytucja przedsiębiorstwa (fr. fonds de commerce) jest kluczową instytucją we francuskim prawie handlowym, a także ma znacznie dłuższą historię niż w prawie polskim.
Po raz pierwszy pojawiła się w ustawie podatkowej z 4 kwietnia 1872 r., zaś w fundamentalnej dla tej instytucji ustawie z 17 marca 1909 r. zostały kompleksowo unormowane zasady sprzedaży i ustanowienia zastawu na przedsiębiorstwie. Ostatecznie przepisy te inkorporowano do kodeksu handlowego (art. L. 141–1 do L. 146–4).
Reguluje on obszernie także inne czynności prawne, których przedmiotem może być przedsiębiorstwo. Z uwagi na dynamiczny rozwój internetowej działalności gospodarczej instytucja ta ciągle ewoluuje.
Mimo dużego podobieństwa polskiej i francuskiej instytucji przedsiębiorstwa istnieje szereg wydawałoby się mniej istotnych różnic, które jednak w praktyce odgrywają rolę zasadniczą.