Wolność sumienia i wyznania a nauka religii w szkołach

Jest to rozporządzenie ministra edukacji narodowej z 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania nauki religii w publicznych przedszkolach i szkołach (tekst jedn. DzU z 2020 r., poz. 983). Przy czym i tak wymagana jest prokonstytucyjna wykładnia tych regulacji.

Trybunał Konstytucyjny przypomniał, że art. 53 ust. 2 Konstytucji RP wyraża sfery wolności religijnej: wyznawanie religii, przyjmowanie religii według własnego wyboru oraz jej uzewnętrznianie, posiadanie świątyń i innych miejsc kultu, korzystanie z pomocy religijnej, a także określa prawa każdego wynikające z wolności religijnej: uprawianie kultu, modlitwa, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie, nauczanie. Wymienione wyżej prawa każdego, wynikające z wolności religii, mogą być uzewnętrzniane indywidualnie lub zbiorowo, publicznie lub prywatnie, a władze publiczne RP, zgodnie z art. 25 ust. 2 w związku z art. 53 ust. 1 Konstytucji RP, powinny te prawa zapewnić każdemu na zasadzie dobrowolności. Dotyczy to także prawa do nauczania religii i prawa do korzystania z nauki religii. Trybunał Konstytucyjny podkreślił, że nauczanie religii jest jednym z elementów wolności religii określonej w art. 53 ust. 2 Konstytucji RP obok między innymi uprawiania kultu, modlitwy, uczestniczenia w obrzędach i praktykowania, posiadania świątyń i innych miejsc kultu oraz prawa do korzystania z pomocy religijnej. Wolność religii wiąże się zawsze z wolnością wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru, poprzez swój wybór, swoją decyzję, indywidualnie lub zbiorowo, publicznie lub prywatnie. Wolność uzewnętrzniania religii dotyczy także wolności nauczania religii, które musi następować po przejawieniu swobodnej decyzji zainteresowanych, przy pełnym respektowaniu ich woli. Zgodnie z art. 53 Konstytucji RP, respektującym współczesne standardy praw i wolności jednostki w społeczeństwie demokratycznym, a w szczególności zgodnie z ust. 1–3 art. 53 Konstytucji RP, władze publiczne nie decydują o prawie do nauczania religii, jak zresztą w ogóle o prawie do wolności religii. Władze publiczne określają i realizują gwarancje wolności religii, w tym też gwarancje nauczania religii jako jednego z elementów wolności religii. Zwrócono również w tym zakresie uwagę, że nie ma znaczenia, czy przedmiot jest obowiązkowy czy fakultatywny, pod warunkiem że przedmiot fakultatywny jest dobrowolnie, swobodnie wybrany oraz – co jest istotne w przypadku nauczania religii – że przedmiot ten nie jest sprzeczny ze światopoglądem lub przekonaniami religijnymi rodziców (uczniów); w tym ostatnim przypadku swoboda wyboru byłaby fikcyjna (art. 53 ust. 3 w związku z art. 48 ust. 1 Konstytucji RP). Konieczne jest również spełnienie innego podstawowego wymogu, wynikającego z art. 53 ust. 4 Konstytucji RP, a odnoszącego się generalnie do możliwości nauczania religii w szkole, a mianowicie, że nauczanie religii Kościoła lub innego związku wyznaniowego nie narusza wolności sumienia i religii innych osób. Wolność sumienia i religii, którą na gruncie Konstytucji RP powinien mieć zapewnioną każdy, także w sferze nauczania religii (art. 53 ust. 1 i 2 Konstytucji RP), stanowi podstawową przesłankę ograniczającą istniejącą nierówność instytucjonalną między kościołami i związkami wyznaniowymi oraz szczególną pozycję Kościoła katolickiego w Rzeczypospolitej Polskiej, usankcjonowaną prawnie w art. 25 ust. 4 Konstytucji RP, a także w umowie międzynarodowej między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim, do której ten przepis konstytucyjny odsyła (tj. w Konkordacie między Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanym w Warszawie 28 lipca 1993 r., DzU z 1998 r., nr 51, poz. 318). Faktyczna nierówność między kościołami i związkami wyznaniowymi, przejawiająca się w konsekwencji w nierówności instytucjonalnej, nie może ograniczać równych praw każdego wynikających z wolności religii, będącej jednym z podstawowych przejawów wolności człowieka w społeczeństwie demokratycznym. Z Konstytucji RP, zwłaszcza z jej art. 25 i art. 53, wynika neutralny światopoglądowo, świecki w istocie swej charakter państwa, zgodny ze wspomnianymi wcześniej tradycjami i współczesnymi – co jednak wydaje się ulegać modyfikacjom w ciągu lat – polskimi uwarunkowaniami społecznymi, ale odpowiadający wymaganiom współczesnego państwa demokratycznego. Zgodnie z demokratycznymi standardami dotyczącymi nauczania religii, na gruncie europejskiej konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności sporządzonej w Rzymie 4 listopada 1950 r. i protokołu nr 1 (DzU z 1993 r., nr 61, poz. 284 z późn. zm.; zob. w szczególności art. 9 konwencji i art. 2 protokołu dodatkowego), nauczanie religii i nauczanie innych przedmiotów poddane jest tym samym zasadom i tym samym konsekwencjom wynikającym z umieszczania w programie nauczania, pod warunkiem respektowania dobrowolności nauczania religii oraz pluralizmu wyznaniowego i światopoglądowego. Konsekwencją nauczania religii w ramach respektowania wolności religijnej może być – fakultatywnie – zamieszczanie ocen z religii na świadectwie szkolnym, a konsekwencją oceny z religii na świadectwie szkolnym może być więc także równoprawna z innymi przedmiotami nauczania możliwość wliczania – także fakultatywnie – ocen z religii (i etyki) do średniej rocznej lub średniej końcowej (wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 2 grudnia 2009 r., sygn. akt U 10/07, OTK ZU 11A/2009, poz. 163, dostępny też na https://ipo.trybunal.gov.pl/ipo/Szukaj?cid=2).