Zgodnie z art. 31 Konstytucji RP wolność człowieka podlega ochronie prawnej (ust. 1), każdy jest obowiązany szanować wolności i prawa innych, nikogo nie wolno zmuszać do czynienia tego, czego prawo mu nie nakazuje (ust. 2), a ograniczenia w korzystaniu z konstytucyjnych wolności i praw mogą być ustanawiane tylko w ustawie i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób, przy czym ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw (ust. 3).

Powyższe reguły, wymagające dzisiaj przypomnienia, były przedmiotem licznych analiz i wypowiedzi w judykaturze.

Czytaj też: Zakaz w Sylwestra. Prawnik: to nielegalna godzina policyjna

Trybunał Konstytucyjny zauważył m.in., że w istotę art. 31 ust. 3 Konstytucji RP wpisany jest związkowy charakter względem przepisów statuujących konstytucyjne prawa i wolności jednostki. Formułuje on warunki ograniczania konstytucyjnych praw i wolności, a zatem może mieć zastosowanie jedynie w związku z przepisem statuującym konstytucyjne prawa lub wolności, które zostały ograniczone z naruszeniem standardów konstytucyjnych (wyrok z dnia 5 października 2015 r., sygn. akt SK 39/14, OTK ZU 9A/2015, poz. 140).

W art. 31 ust. 3 Konstytucji RP została expressis verbis sformułowana zasada proporcjonalności. Przydatność, niezbędność oraz proporcjonalność sensu stricto, zawierają się w pojęciu „konieczności" i w tym zakresie zachodzi zbieżność art. 2 i art. 31 ust. 3 Konstytucji RP. Wymóg konieczności ograniczeń praw i wolności został wpisany w treść art. 31 ust. 3 Konstytucji RP wspólnie z dwoma innymi wymogami ograniczeń praw i wolności, tj. nakazem ustawowej formy ograniczenia oraz zakazem naruszenia istoty prawa lub wolności. Wymóg konieczności został zarazem powiązany z pojęciem demokratycznego państwa prawa i ochroną enumeratywnie wskazanych wartości konstytucyjnych. Wskazano, że na tym tle ujawniają się cechy szczególne testu dozwolonych konstytucyjnie ograniczeń w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności lub praw. Artykuł 31 ust. 3 Konstytucji RP, podkreślając związek między zasadą proporcjonalności a demokratycznym państwem prawa, wymaga wykazania przez prawodawcę, jakie wartości konstytucyjne demokratycznego państwa zamierza on realizować. Przyjmując, iż konsekwencją najwyższej mocy obowiązującej Konstytucji RP, hierarchicznej struktury polskiego systemu prawnego i materialno-kompetencyjnego charakteru regulacji konstytucyjnej jest istnienie jedynie takich treści systemu prawnego, które z perspektywy konstytucyjnej mogą zostać uznane za niedopuszczalne albo dopuszczalne, za naruszenie art. 31 ust. 3 Konstytucji RP należy uznać wprowadzenie ograniczeń praw i wolności, których przydatność została ograniczona do realizacji celu ustawowego i nie znajduje uzasadnienia w zasadach konstytucyjnych i chronionych przez nie wartościach.

Nie będą naruszać art. 31 ust. 3 Konstytucji RP jedynie te spośród uznanych za przydatne w świetle konstytucyjnych wartości ograniczenia praw i wolności, które służą zarazem ochronie bezpieczeństwa lub porządku publicznego, ochronie środowiska, zdrowia publicznego czy wolności i praw innych osób. Konstytucja RP w ten sposób ustala podstawowe warunki kolizji zasad, z których co najmniej jedna chroni wartość konstytucyjną będącą zarazem uzasadnieniem celu, w jakim wprowadza się ograniczenia praw i wolności, a co najmniej jedna formułuje optymalizacyjny wymóg ochrony praw i wolności. Pierwszeństwo przed zasadą chroniącą prawa i wolności może mieć in concreto tylko ta zasada, która będąc przydatną w demokratycznym państwie prawa, np. służąca dobru wspólnemu, chroni zarazem wartości wskazane w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, np. prawa i wolności, ochronę środowiska. Zasada taka, będąc zarazem przydatną i niezbędną w rozumieniu tego przepisu, ma większą wagę, a zatem i pierwszeństwo przed zasadą chroniącą prawo lub wolność, które podlegają ograniczeniu. Artykuł 31 ust. 3 Konstytucji RP oraz charakter zasad konstytucyjnych stoją tym samym na przeszkodzie abstrakcyjnemu utożsamianiu wartości bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia publicznego z wartościami chronionymi przez inne konstytucyjne zasady prawa, np. dobro wspólne, solidarność społeczna. Wymienione w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP wartości to warunki, ze względu na które in concreto rozstrzyga się o pierwszeństwie pozostających w kolizji zasad. Nie w każdym przypadku ograniczenia praw i wolności, wprowadzonego w celu realizacji zasady, która m.in. chroni wartości in abstracto zbieżne z pojęciem porządku publicznego, można mówić o pierwszeństwie tej zasady, a w konsekwencji o dopuszczalności ograniczenia praw i wolności z uwagi na ochronę porządku publicznego.

W szczególności wykazanie przydatności ograniczenia przez powołanie się na konstytucyjną zasadę, np. dobra wspólnego albo sprawiedliwości społecznej, nie oznacza, że został spełniony warunek ograniczenia praw z uwagi na ochronę porządku publicznego lub ochronę praw i wolności innych osób. Narusza art. 31 ust. 3 Konstytucji RP wprowadzenie ograniczeń praw i wolności, o których zarazem można stwierdzić, że są przydatne in abstracto dla realizacji konstytucyjnych wartości demokratycznego państwa prawnego oraz nie są niezbędne in concreto dla ochrony bezpieczeństwa, porządku publicznego, ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej lub praw i wolności innych osób. Zastosowanie art. 31 ust. 3 Konstytucji RP jest nierozerwalnie związane z wewnętrzną hierarchią wartości konstytucyjnych. Im cenniejsze jest dobro ograniczane i wyższy jest stopień tego ograniczenia, tym cenniejsza musi być wartość uzasadniająca ograniczenia. Surowsze standardy oceny znajdują zastosowanie w przypadku ograniczenia praw osobistych i politycznych, dyrektywę tę odniesiono w szczególności również do ograniczeń art. 42 Konstytucji RP. W tym kontekście istotne jest również, że normy konstytucyjne formułują także bezwzględne zakazy ograniczeń. Artykuł 31 ust. 3 Konstytucji RP i sformułowane w nim warunki, ze względu na które dopuszczalne jest ograniczenie praw i wolności, nie podlegają interpretacji rozszerzającej (wyrok TK z dnia 25 lipca 2013 r., sygn. akt P 56/11, OTK ZU 6A/2013, poz. 85, z powołaniem się w uzasadnieniu na literaturę: L. Garlicki, uwaga 15 do art. 31 ust. 3 w: Konstytucja Rzeczypospolitej. Komentarz, t. 3, red. L. Garlicki, Warszawa, 2003, s. 14, L. Garlicki, Przesłanki ograniczenia konstytucyjnych praw i wolności (na tle orzecznictwa Trybunału Konstytucyjnego), Państwo i Prawo 2001, nr 10, s. 5 – 24; K. Wojtyczek, Granice ingerencji ustawodawczej w sferę praw człowieka w Konstytucji RP, Kraków, 1999, M. Wyrzykowski, Granice praw i wolności – granice władzy, w: Obywatel – jego wolności i prawa. Zbiór studiów przygotowanych z okazji 10-lecia urzędu Rzecznika Praw Obywatelskich, Warszawa, 1998, s. 47; a ponadto na wcześniejsze orzecznictwo TK, w tym: orzeczenie z dnia 26 kwietnia 1995 r., sygn. akt K 11/94, OTK ZU 1995, poz. 12, wyrok z dnia 12 stycznia 1999 r., sygn. akt P 2/98, OTK ZU 1/1999, poz. 2, wyrok z dnia 30 września 2008 r., sygn. akt K 44/07, OTK ZU 7A/2008, poz. 126, wyrok z dnia 26 maja 2008 r., sygn. akt SK 25/07, OTK ZU 4A/2008, poz. 62).

Powołując się na wyżej przywołany wyrok również i później wskazywano, że pierwszym etapem testu z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP jest wymóg ustawowego charakteru ograniczenia wprowadzonego przez prawodawcę. Uwzględniając charakter ustawy jako aktu normatywnego o konstytucyjnie określonej mocy prawnej i wyznaczonych funkcjach, przyjmowanego w konstytucyjnie i regulaminowo określonej procedurze prawodawczej, przestrzeganie nakazu wynikającego z art. 31 ust. 3 in principio Konstytucji RP nie ogranicza się do czysto formalnej refleksji i może in casu, w zależności od treści podnoszonych zarzutów, wymagać odpowiedzi na pytanie, czy uchwalenie przez prawodawcę ograniczenia praw podmiotowych było zgodne z wymogami procedury prawodawczej lub odpowiadało wymogom zasady poprawnej legislacji. Ocena konstytucyjności ograniczenia prawa podmiotowego obejmuje ocenę, czy ograniczenie to zostało wprowadzone przez prawodawcę zgodnie z zasadą poprawnej legislacji, co wynika z art. 31 ust. 3 Konstytucji RP w zakresie, w jakim przepis ten stanowi, że ograniczenia mogą być ustanawiane tylko w ustawie oraz z ugruntowanego w orzecznictwie konstytucyjnym rozumienia „ustawy" (wyrok TK z dnia 25 października 2016 r., sygn. akt SK 71/13, OTK ZU A/2016, poz. 81).

Omawiane regulacje nie były obojętne także Sądowi Najwyższemu, który ocenił, że stosowanie wobec obywatela sankcji za domniemane naruszenie obowiązków prawnych, w sytuacji gdy obowiązków tych nie da się uzasadnić ochroną jakichkolwiek istotnych wartości czy dóbr prawnych, prowadzi do naruszenia konstytucyjnej zasady proporcjonalności określonej w art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, nawiązując też do dyrektywy nakazującej prokonstytucyjną wykładnię ustaw (postanowienie z dnia 5 maja 2016 r., sygn. akt II KK 4/16, www.sn.pl). Zauważono także, że chociaż w najszerszym zakresie zasada proporcjonalności odnosi się do działalności prawotwórczej państwa, czego dowodzi art. 31 ust. 3 Konstytucji RP, to jest oczywiste, że oprócz sfery legislacji, proporcjonalność obejmuje też sferę stosowania prawa, m.in. przez sądy. Proporcjonalność stanowi dla sądów upoważnienie do dokonywania kontroli aktów władzy ustawodawczej oraz wykonawczej. Tak zwany test proporcjonalności zakłada potrzebę uwzględnienia trzech czynników, tj. przydatności zastosowanego środka, czyli oceny, czy jest on w stanie doprowadzić do zakładanego celu; jego konieczności, czyli oceny, czy ten sam cel mógłby być zrealizowany w inny, mniej inwazyjny sposób; oraz proporcjonalności sensu stricto, więc oceny, czy zachowana jest proporcja między pozytywnym efektem zastosowanego środka a ciężarem dla dotkniętej nim jednostki (wyrok SN z dnia 17 września 2014 r., sygn. akt I CSK 439/13, www.sn.pl).

Przywołane orzecznictwo stanowi co najwyżej namiastkę wypowiedzi judykatury w przedmiocie zaprezentowanego zagadnienia. Ich liczba wyraża się w co najmniej kilkudziesięciu tysiącach orzeczeń, co uzmysławia, ile nadziei obywateli jest w wolnościowych regułach konstytucyjnych, zaś już z niniejszego zestawienia wynika, jak istotna jest wartość owych zasad.