Zwolnienie ze składek ZUS świadczeń z funduszu socjalnego

W praktyce ta kwestia ma istotne znaczenie. W razie niekorzystnej decyzji ZUS, której nie uda się podważyć w sądzie, może to skutkować obowiązkiem uiszczenia znacznych kwot z tytułu zaległych składek z odsetkami.

Przychód z umowy

Podstawą wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne, rentowe, wypadkowe i chorobowe jest – zgodnie z art. 18 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2017 r., poz. 1778) – przychód w rozumieniu przepisów o podatku dochodowym od osób fizycznych. Stosownie zaś do art. 10 ust. 1 ustawy z 26 lipca 1991 r. o podatku dochodowym od osób fizycznych (tekst jedn. DzU z 2016 r., poz. 2032 ze zm.) przychód, którego źródłem jest stosunek pracy, obejmuje wszelkiego rodzaju wypłaty pieniężne oraz wartość pieniężną świadczeń w naturze lub ich ekwiwalenty, bez względu na źródło finansowania tych wypłat i świadczeń. W szczególności jest to wynagrodzenia zasadnicze, wynagrodzenie za godziny nadliczbowe, różnego rodzaju dodatki, nagrody, ekwiwalenty za niewykorzystany urlop i wszelkie inne kwoty – niezależnie od tego, czy ich wysokość została z góry ustalona, a ponadto świadczenia pieniężne ponoszone za pracownika, jak również wartość innych nieodpłatnych świadczeń lub świadczeń częściowo odpłatnych.

Przedmiotowe zwolnienie

Ze składek zwolnione są jednak pewne rodzaje przychodów, które – na podstawie upoważnienia z art. 21 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych – określił minister pracy i polityki socjalnej w rozporządzeniu z 18 grudnia 1998 r. w sprawie szczegółowych zasad ustalania podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia emerytalne i rentowe (tekst jedn. DzU z 2015 r., poz. 2236).

W § 2 ust. 1 pkt 19 tego rozporządzenia wskazano, że z podstawy wymiaru składek wyłączone są świadczenia finansowane ze środków przeznaczonych na cele socjalne w ramach zakładowego funduszu świadczeń socjalnych (zfśs). W praktyce wyłączenie to jest często kwestionowane przez ZUS, który odmiennie niż firmy ocenia, czy dane świadczenia miały socjalny charakter.

Ten problem dotyczy zwykle bonów lub okolicznościowych wypłat. Niektórzy pracodawcy uznawali bowiem, że mogą przyznawać swoim pracownikom świadczenia w takiej postaci i nie uwzględniać ich w podstawie wymiaru składek.

Jednak takie rozumowanie jest uzasadnione tylko wówczas, gdy świadczenia te są przyznawane pracownikom przy uwzględnieniu ich sytuacji rodzinnej i majątkowej.

Istotne kryteria

Nie można uznać, że świadczenia mają charakter socjalny, jeśli firma przyznała pracownikom świadczenia – np. bony towarowe – w jednakowej wysokości, nie badając ich sytuacji materialnej i rodzinnej.

W takim przypadku świadczenia te nie mogą być inaczej kwalifikowane niż jako przychód podlegający składkom na ubezpieczenia społeczne i ubezpieczenie zdrowotne. W art. 8 ust. 1 i 2 ustawy o zakładowym funduszu świadczeń socjalnych (DzU z 2016 r., poz. 800) postanowiono bowiem, że zasady przeznaczania środków funduszu na poszczególne cele i rodzaje działalności socjalnej określa pracodawca w regulaminie, przy czym zasady i warunki korzystania z usług i świadczeń finansowanych z funduszu jest zobowiązany określić z uwzględnieniem ust. 1 tego przepisu. Ten zaś stanowi, że przyznawanie ulgowych usług i świadczeń oraz wysokość dopłat z funduszu uzależnia się od sytuacji życiowej, rodzinnej i materialnej osoby uprawnionej do korzystania z funduszu.

Stanowisko orzecznictwa

W orzecznictwie sądowym utrwalony jest pogląd, że z podstawy wymiaru składek na ubezpieczenia społeczne wyłączone są jedynie świadczenia przyznawane z zachowaniem kryterium socjalnego. Tak też wskazywał Sąd Najwyższy w wyroku z 8 stycznia 2014 r. (I UK 202/13). Podkreślano również, że wartość bonów (talonów lub kuponów) żywnościowych (żywieniowych) uprawniających do nabycia posiłków lub artykułów spożywczych w zakładach zbiorowego żywienia lub sieciach (placówkach) handlowych, które nie zostały wydane przez pracodawcę na podstawie ustawowych przepisów prawa pracy lub układu zbiorowego pracy, nie podlega wyłączeniu z podstawy wymiaru składek na pracownicze ubezpieczenia emerytalne i rentowe z mocy § 2 ust. 1 pkt 11 ww. rozporządzenia (wyrok SN z 10 września 2013 r., I UK 74/13).

Warto też zaznaczyć, że arbitralna decyzja prezesa zarządu firmy o wysokości bonów świątecznych nie może być uznana za spełnienie kryterium socjalnego przy wydatkowaniu środków z zfśs. Tak też wskazywał Sąd Apelacyjny w Poznaniu w wyroku z 13 lutego 2013 r. (III AUa 1022/12). Zaś świadczenia niespełniające kryteriów socjalnych stanowią zwykły przychód ze stosunku pracy, stanowiący podstawę wymiaru składek.

Analizując orzecznictwo sądowe można uznać, że wyłączenie zawarte w § 2 ust. 1 pkt 19 ww. rozporządzenia nie ma zastosowania, jeśli:

- wypłacone świadczenie nie ma właściwości socjalnych (nie zostało uwarunkowane sytuacją życiową, rodzinną i majątkową); wskazywano, że podział uprawnionych według wysokości wynagrodzeń uzyskiwanych tylko u pracodawcy nie wystarcza do traktowania świadczenia jako socjalnego,

- należność została rozdysponowana z naruszeniem regulaminu w zakresie zasad i warunków korzystania z usług i świadczeń – np. regulamin przewidywał składanie przez uprawnionych wniosków i oświadczeń o średnim dochodzie w rodzinie, czego nie przestrzegano.

Wycieczki i imprezy

Problematyczne bywa też określenie, czy środki przyznane z funduszu socjalnego na wycieczki zakładowe stanowią przychód pracownika i są wliczane do podstawy wymiaru składek. W orzecznictwie sądów apelacyjnych na ogół przyjmuje się, że środków z funduszu socjalnego przeznaczonych na wycieczki organizowane przez pracodawcę nie uwzględnia się w podstawie wymiaru składek na ubezpieczenie społeczne (por. wyrok SA w Poznaniu z 31 stycznia 2013 r., III AUa 1035/12 oraz z 11 lipca 2013 r., III AUa 331/13). Dotyczy to także imprez integracyjnych, akcji turystycznych, imprez kulturalnych i sportowych itp. (tak SN w wyroku z 8 stycznia 2014 r., I UK 202/13). Nie ma więc podstaw do „oskładkowania" pikników, festynów, imprez sportowo-kulturalnych i innych podobnych form działalności socjalnej.

Podobnie na temat finansowania wyjść do kina, teatru czy na spektakl wskazywano w wyrokach SA w Białymstoku: z 8 kwietnia 2015 r. (III AUA 1460/ 14) i z 9 kwietnia 2015 r. (III AUA 1544/14).

Orzecznictwo nie jest jednak całkowicie jednolite w tym zakresie. Sąd Najwyższy w wyroku z 10 lipca 2014 r. (II UK 472/13) uznał odmiennie, że nie zachodzą przesłanki do wyłączenia z podstawy wymiaru składek kosztów zagranicznej wycieczki pracowników, sfinansowanej wszystkim uczestnikom ze środków funduszu socjalnego i to w równej wysokości. Podnoszono przy tym, że pracodawca w tej konkretnej sprawie nie wykazał, aby przepisy obowiązującego u niego regulaminu funduszu socjalnego upoważniały do odstąpienia od stosowania kryteriów socjalnych w odniesieniu do jakichkolwiek świadczeń przyznawanych z tego funduszu.

Można więc uznać, że rozstrzygnięcie o oskładkowaniu takich świadczeń zależy od okoliczności konkretnego przypadku, w tym także od zapisów regulaminu świadczeń socjalnych, ich realizacji oraz zróżnicowania wysokości tych świadczeń. Warto też pamiętać, że w razie procesu to ZUS musi wykazać niezgodność wypłat z ww. ustawą oraz rozporządzeniem, co SN podkreślał w wyroku z 18 lutego 2016 r. (II UK 37/15).

Autor jest sędzią Sądu Okręgowego w Kielcach