Uprawnienia do emerytury i renty nie wpływają na obowiązek ubezpieczeń społecznych, gdy świadczeniobiorca podejmuje zatrudnienie na podstawie umowy o pracę czy umowy cywilnoprawnej. Zarówno stosunek pracy, jak i umowa zlecenia (czy inna o świadczenie usług, do której stosuje się przepisy dotyczące zlecenia) są objęte obowiązkowymi ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi.

Prawo do świadczenia emerytalno-rentowego może natomiast wpływać na obowiązek ubezpieczeń w przypadku, gdy uprawniony do niego zaczyna prowadzić pozarolniczą działalność lub wtedy, gdy równocześnie pracuje na podstawie umowy o pracę i zlecenia.

Nie ma przy tym znaczenia, czy świadczenie to przysługuje z polskiego, czy zagranicznego systemu ubezpieczenia bądź zaopatrzenia społecznego. Ale o ile pojęcie emerytury i wynikających z jej posiadania przywilejów jest łatwe do ustalenia, to często już prawo do renty sprawia trudności. Nie każde bowiem świadczenie zwane rentą jest rentą w rozumieniu przepisów regulujących obowiązek ubezpieczeń.

Jedno miano, kilka znaczeń

Za rentę należy rozumieć wyłącznie świadczenie pieniężne z systemu ubezpieczenia społecznego – realizowanego w naszym kraju przez ZUS i KRUS – bądź zaopatrzenia emerytalnego (np. żołnierzy zawodowych czy funkcjonariuszy Policji).

Za rencistów uznaje się również osoby pobierające uposażenie rodzinne przyznawane w razie śmierci sędziego (także w stanie spoczynku). Inne świadczenia, np. renta wypłacana na podstawie przepisów prawa cywilnego (np. wyrównawcza) czy socjalna, nie są rentą w rozumieniu przepisów ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych i nie wpływają na obowiązek ubezpieczeń.

Zlecenie przy etacie

Uprawnienia do emerytury lub renty nie mają znaczenia, gdy świadczeniobiorca podejmuje zatrudnienie na podstawie umowy o pracę. Ale jeśli dodatkowo podejmie się pracy na zlecenie, to posiadane uprawnienia emerytalno-rentowe zwalniają go ze składek ze zlecenia. Nie ma znaczenia ani wymiar etatu ani wysokość zarobków osiąganych z umowy o pracę. Tak wskazuje art. 9 ust. 5 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2009 r. nr 205, poz. 1585 ze zm.).

Jest to zasadnicza różnica w porównaniu do ogólnych zasad rozstrzygania zbiegu tytułów do ubezpieczeń, jakim jest etat i zlecenie. Zwykle bowiem konieczne jest, by umowa o pracę przynosiła w przeliczeniu na miesiąc przychód w wysokości nie niższej niż minimalna płaca.

Przykład

Pani Janina zatrudniona była na 1/4 etatu w dwóch firmach jako sprzątaczka. Jedna z nich z powodu oszczędności wypowiedziała jej umowę o pracę i zastąpiła ją zleceniem, które pani Janina wykonuje w razie potrzeby. Ponieważ zatrudnienie przynosi jej pensję w wysokości niższej niż minimalne wynagrodzenie, objęta była obowiązkowo ubezpieczeniami społecznymi i zdrowotnym z obydwu umów.

W sierpniu pracownica wystąpiła jednak do ZUS w sprawie przyznania renty z tytułu niezdolności do pracy. ZUS przyznał jej te uprawnienia we wrześniu. Od dnia uzyskania renty przychody uzyskiwane przez panią Janinę z umowy zlecenia obciążone są jedynie składką zdrowotną. Mimo pracy na niewielką część etatu i niskiego zarobku, nie musi od zlecenia płacić składek społecznych.

Byle nie we własnej firmie

Na takie zwolnienie od składek nie może jednak liczyć emeryt czy rencista, który podpisze umowę zlecenie z własnym pracodawcą. W takiej sytuacji jego przychody uznawane są za część zarobków z etatu. Składki od zlecenia nalicza się na zasadach dotyczących przychodów pracowniczych.

Co więcej, tak samo jest w przypadku zawarcia z własną firmą dodatkowej umowy o dzieło. Z tej również składki należne są jak od zarobków etatowych (art. 9 ust. 4b ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych).

Przykład

Pani Krystyna, księgowa – emerytka, podpisała ze swoją firmą, w której zarabia na podstawie umowy o pracę 4000 zł miesięcznie, umowę o dzieło na sporządzenie inwentaryzacji.

Ten kontrakt zostanie potraktowany do celów ubezpieczeń społecznych jak część umowy o pracę. I nie ma tu znaczenia ani fakt, że umowa o pracę przynosi wynagrodzenie znacznie wyższe od minimalnego, ani to, że pani Krystyna posiada prawo do emerytury.

Biznes emeryta

Dla osoby posiadającej uprawnienia do emerytury, która prowadzi pozarolniczą działalność gospodarczą, ubezpieczenia społeczne są dobrowolne (art. 9 ust. 5 ustawy o systemie ubezpieczeń społecznych). Od 1 stycznia 2008 r. ta ulga nie dotyczy już rencistów. Z działalności muszą oni płacić składki społeczne do czasu nabycia prawa do emerytury.

Zdarza się, że emeryt podejmuje działalność po wcześniejszym okresie wykonywania pracy rozliczanej w ZUS jako zlecenie – np. jako menedżer. Jako osoba zarządzająca zarabia znacznie więcej niż stanowi najniższa podstawa wymiaru składek z tytułu działalności. W jego interesie byłaby więc zmiana tytułu do opłacania składek społecznych na podjętą działalność. Jednak nie może tego zrobić. W tym przypadku nie występuje bowiem zbieg tytułów do obowiązkowych ubezpieczeń społecznych. Ubezpieczenia z działalności są dobrowolne. Dlatego nie można wybrać, by to z niej były opłacane te składki, a uwolnić się od ich opłacania z umowy cywilnej.

Inaczej jest z rencistami. U nich zarówno działalność jak i zlecenie jest tytułem do opłacania obowiązkowych składek. Występuje zatem zbieg tytułów do opłacania tych ubezpieczeń. Ale wybór opierać się musi na porównaniu podstawy wymiaru składek z obydwu tytułów. Jeśli przychód ze zlecenia jest niższy od podstawy z działalności gospodarczej, nie można wskazać zlecenia jako tytułu do opłacania obowiązkowych składek społecznych. Dopiero gdy zlecenie przynosi kwotę nie niższą niż najniższa podstawa składek z biznesu, przedsiębiorca może swobodnie zdecydować, z którego tytułu opłacać obowiązkowe składki społeczne. Ale zdrowotna jest w każdym przypadku obowiązkowa.

Zgłoszenie zmiany w ZUS

Gdy z powodu zbiegu tytułów do ubezpieczeń zmienia się tytuł, z którego osoba będzie podlegać ubezpieczeniom, ten fakt trzeba zgłosić w ZUS odpowiednio najpierw wyrejestrowując osobę z dotychczasowych ubezpieczeń, a potem zgłaszając do tych, którym powinna podlegać po zmianie. Dotyczy to również sytuacji, gdy rodzaje ubezpieczeń się nie zmienią, za to inny będzie ich charakter – obowiązkowe staną się dobrowolne lub odwrotnie.

Przykład

Pan Mirosław, portier, pracuje w dwóch firmach – w jednej na podstawie umowy o pracę, w drugiej na zlecenie. Obydwie firmy zgłaszały go do ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego, ponieważ praca na część etatu dawała w przeliczeniu na miesiąc tylko 1000 zł (mniej niż minimalne wynagrodzenie). W sierpniu pan Mirosław uzyskał prawo do emerytury.

W zakładzie pracy zakres jego ubezpieczeń pozostanie bez zmian. Natomiast zleceniodawca będzie musiał opłacać od przychodów z umowy cywilnej tylko składkę zdrowotną. Najpierw jednak musi:

- wyrejestrować pana Mirosława z ubezpieczeń społecznych i zdrowotnego na druku ZUS ZWUA od dnia przyznania emerytury,

- zgłosić zleceniobiorcę do ubezpieczenia zdrowotnego na formularzu ZUS ZZA.

Jeśli podjęcie dodatkowej pracy nie powoduje zbiegu tytułów do ubezpieczeń, nie należy składać w ZUS żadnych dokumentów.