W myśl art. 84 ust. 1 ustawy z 13 października 1998 r. o systemie ubezpieczeń społecznych (tekst jedn. DzU z 2013 r., poz. 1442 ze zm., dalej ustawa o sus) ten, kto pobrał nienależne świadczenie z ubezpieczeń społecznych, musi je oddać z odsetkami w wysokości i na zasadach określonych w prawie cywilnym.

Według art. 84 ust. 2 tej ustawy za kwoty nienależnie pobranych świadczeń uważa się te:

- ?wypłacone mimo istnienia okoliczności powodujących ustanie prawa do świadczeń albo wstrzymanie ich wypłaty w całości lub w części, jeżeli pobierający świadczenie był pouczony o braku prawa do nich,

- ?przyznane lub wypłacone na podstawie nieprawdziwych zeznań lub fałszywych dokumentów albo w innych przypadkach świadomego wprowadzania w błąd organu wypłacającego świadczenia przez pobierającego świadczenia.

Przepis ten stosuje się także do zasiłków chorobowych oraz innych świadczeń wypłacanych z ustawy o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (np. świadczeń rehabilitacyjnych, zasiłków macierzyńskich i wyrównawczych). Potwierdził to Sąd Najwyższy w wyroku z 19 lutego 2014 r. (I UK 331/13). Stwierdził, że art. 66 ust. 2 ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 159, dalej ustawa zasiłkowa) nie stanowi przepisu szczególnego wobec art. 84 ust. 2 ustawy o sus w tym znaczeniu, że wyłącza stosowanie tej ostatniej regulacji do nienależnie pobranych świadczeń. Art. 66 ust. 2 ustawy zasiłkowej w szczególny sposób określa zasady potrącenia oraz egzekucji. Nie wyłącza natomiast stosowania definicji nienależnie pobranych świadczeń z art. 84 ust. 2 ustawy o sus. Stosuje się ją bowiem do wszystkich ubezpieczeń społecznych, w tym m.in. w razie choroby i macierzyństwa (art. 1 pkt 3 ustawy o sus). Oznacza to, że chcąc odzyskać nienależnie pobrane świadczenia wynikające z ustawy zasiłkowej, ZUS musi wykazać przesłanki z art. 84 ust. 2 ustawy o sus.

Nie miał prawa

ZUS może więc domagać się oddania np. zasiłku chorobowego, jeśli wypłacono go, choć istniały okoliczności skutkujące ustaniem do niego prawa lub wstrzymaniem wypłaty. Jednak zasiłek ten będzie pobrany nienależnie tylko wtedy, gdy osoba go uzyskująca była właściwie pouczona o braku takiego prawa. Aby zatem uznać, że zasiłek należy oddać, po pierwsze trzeba wykazać, że przyjmujący świadczenie nie miał do niego prawa, a po drugie – że był tego świadomy dzięki pouczeniu. Obie te przesłanki mają wystąpić w trakcie pobierania np. zasiłku, a nie po jego wypłaceniu. Tak też uznał SN ?w wyroku z 2 grudnia 2009 r. (I UK 174/09). Przy czym pouczenie ma być na tyle zrozumiałe, aby pobierający świadczenie mógł odnieść je do swojej sytuacji. ?W razie sporu co do tego sąd, rozstrzygając odwołanie od decyzji ZUS, ustala, czy pouczenie było zrozumiałe dla świadczeniobiorcy. Jeśli uzna, że było abstrakcyjne i zbyt ogólne, osoba ta nie musi oddać pobranego świadczenia, choćby nawet z innych źródeł mogła się dowiedzieć o tych okolicznościach. Zwracał na to uwagę ?SN w wyroku z 17 lutego 2005 r. (II UK 440/03).

Organ w błędzie

Ten, kto świadomie wprowadził ZUS w błąd, np. przedstawiając fałszywe zeznania świadków, zaświadczenia, świadectwa pracy czy składając sfałszowane zwolnienia lekarskie, musi zwrócić świadczenie przyznane lub wypłacone w związku z tym błędem. Do zwrotu nienależnie pobranych świadczeń w razie złożenia nieprawdziwych zeznań lub przedstawienia fałszywych dokumentów wystarczy sama ich wypłata na tej podstawie, nawet bez wiedzy i świadomości świadczeniobiorcy, że w ten sposób ZUS został wprowadzony w błąd. Tak wskazał Sąd Apelacyjny w Łodzi w wyroku ?z 6 lutego 2014 r. (III AUa 754/13). Przy czym ubezpieczony, któremu przyznano ?i wypłacono zasiłek na podstawie fałszywych dokumentów lub w efekcie świadomego wprowadzenia w błąd ZUS, ma go zwrócić i nie może bronić się zarzutem, że to płatnik składek spowodował wypłatę tego świadczenia (wyrok SN z 17 stycznia 2012 r., I UK 194/11).

Odsetki po doręczeniu

W praktyce powstają wątpliwości, od kiedy ZUS może żądać odsetek od kwot nienależnie pobranych świadczeń. W orzecznictwie Sądu Najwyższego ukształtował się pogląd, według którego odsetki te należą się dopiero od następnego dnia po doręczeniu decyzji o konieczności ich zwrotu. Wniosek taki wynika z uzasadnień wyroków SN z 3 lutego 2010 r. ?(I UK 210/09) i 18 grudnia 2008 r. (I UK 154/08).

Sformułowanie „żądać zwrotu" z art. 84 ust. 3 ustawy o sus należy bowiem rozumieć jako doręczenie decyzji w tym zakresie. Dopiero więc od momentu dostarczenia można mówić o pozostawaniu przez dłużnika w opóźnieniu. Tak wyjaśniał też Sąd Apelacyjny ?w Łodzi w wyroku z 29 stycznia 2014 r. (III AUa 784/13).

Przykład

Pani Anna zawarła pozorną umowę o pracę ze swoim szwagrem. Następnie zaczęła chorować i pobierać zasiłki chorobowe. Po ustaleniu, ?że angaż był nieważny, ZUS zdecydował o wyłączeniu jej ?z ubezpieczeń społecznych. Następnie po dwóch miesiącach wydał kolejną decyzję, w której nakazał jej zwrot nienależnie pobranych zasiłków chorobowych z odsetkami od daty ich wypłaty. Pani Anna odwołała się od tego do sądu. Podnosiła, że nie powinna zwracać zasiłków, bo choć złożyła fałszywe dokumenty o zatrudnieniu, to faktycznie chorowała. Kwestionowała też wymóg zapłaty odsetek. Sąd zmienił zaskarżoną decyzję tylko w ten sposób, że nakazał oddanie nienależnie pobranych zasiłków ?z odsetkami od następnego dnia po doręczeniu pani Annie decyzji o zwrocie. W pozostałym zakresie oddalił jej odwołanie.

Autor jest sędzią ?Sądu Okręgowego w Kielcach