Ustawa o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami przewiduje hierarchiczność objęcia zabytków formami ochrony i opieki. W świetle przesłanek uzasadniających wpis do rejestru zabytków danego obiektu musi się wiązać z jego wyróżniającymi się wartościami historycznymi, przestrzennymi i naukowymi na tle innych dawnych obiektów. Warto podkreślić, że instytucja wpisu do rejestru oznacza w praktyce objęcie go najwyższym reżimem ochrony ustawowej.
Zabytek nieruchomy (np. dom, kamienica) wpisuje się do rejestru zabytków na podstawie decyzji wydanej przez wojewódzkiego konserwatora zabytków z urzędu bądź na wniosek właściciela budynku, ewentualnie użytkownika wieczystego gruntu, na którym go posadowiono. Rejestr zabytków prowadzi wojewódzki konserwator zabytków. W gminnej ewidencji zabytków powinny zaś być ujęte zabytki nieruchome wpisane do rejestru, inne zabytki nieruchome znajdujące się w wojewódzkiej ewidencji zabytków oraz inne zabytki nieruchome wyznaczone przez prezydenta miasta, burmistrza, wójta. Ewidencja zabytków (zarówno wojewódzka jak i gminna) jest pojęciem szerszym niż rejestr zabytków.