Ideę zrównoważonego rozwoju streszcza pierwsze zdanie raportu Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju (ang. the World Commission on Environment and Development) z 1987 r. „Nasza wspólna przyszłość”: „Na obecnym poziomie cywilizacyjnym możliwy jest rozwój zrównoważony, to jest taki rozwój, w którym potrzeby obecnego pokolenia mogą być zaspokojone bez umniejszania szans przyszłych pokoleń na ich zaspokojenie”.

Definicja zrównoważonego rozwoju

Zgodnie z definicją zawartą w ustawie – Prawo ochrony środowiska, pod pojęciem zrównoważonego rozwoju rozumie się taki rozwój społeczno-gospodarczy, w którym następuje proces integrowania działań politycznych, gospodarczych i społecznych, z zachowaniem równowagi przyrodniczej oraz trwałości podstawowych procesów przyrodniczych, w celu zagwarantowania możliwości zaspokajania podstawowych potrzeb poszczególnych społeczności lub obywateli, zarówno współczesnego pokolenia, jak i przyszłych pokoleń.

W Polsce zasada zrównoważonego rozwoju została zapisana w Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej. Zgodnie z art. 5 ustawy zasadniczej, Rzeczpospolita Polska strzeże niepodległości i nienaruszalności swojego terytorium, zapewnia wolności i prawa człowieka i obywatela oraz bezpieczeństwo obywateli, strzeże dziedzictwa narodowego oraz zapewnia ochronę środowiska, kierując się zasadą zrównoważonego rozwoju.

Rola samorządu w zakresie ESG

W ostatnich miesiącach najwięcej mówi się o sprawozdawczości dotyczącej zrównoważonego rozwoju, która dla największych notowanych jednostek będzie obowiązkowa już dla sprawozdań za rok 2024. Wymogi sprawozdawcze nie dotyczą jednostek samorządu terytorialnego (JST). Jednak to właśnie JST odgrywają kluczową rolę w promowaniu i wdrażaniu zrównoważonego rozwoju na swoim terenie.

JST mają istotne obowiązki związane ze zrównoważonym rozwojem, które obejmują różnorodne działania w zakresie ochrony środowiska, transportu publicznego, gospodarki odpadami oraz modernizacji terenów wiejskich.

Samorządy odgrywają również kluczową rolę w ograniczaniu emisji CO2 i mają możliwość wpływania na lokalne społeczności poprzez różne instrumenty, takie jak plany zagospodarowania przestrzennego oraz zielone zamówienia publiczne.

Dlatego uwzględnianie w swych działaniach kwestii zrównoważonego rozwoju jest dla JST niezwykle ważne, gdyż właściwe praktyki w tym zakresie będą niezbędne do pozyskania finansowania. Przykładowo otrzymanie funduszy w ramach Krajowego Planu Odbudowy będzie zależało od przyczyniania się do realizacji celów środowiskowych i wykazania braku znaczącej szkody dla tych celów.

Warto także zwrócić uwagę na fakt, że JST będą również częścią łańcuchów wartości przedsiębiorstw zobowiązanych do raportowania. Oznacza to, że chcąc współpracować z przedsiębiorstwami stosującymi zrównoważone praktyki biznesowe, JST będą musiały działać w sposób zrównoważony, w tym dokonywać pomiaru i zbierania danych w zakresie ESG.

Działania w zakresie zrównoważonego rozwoju

Obszary składające się na zrównoważone działanie to kwestie środowiskowe (ang. Environmental, E), społeczne (ang. Social, S) i z zakresu ładu korporacyjnego (ang. Governance, G). W konsekwencji samorządy, chcąc realizować swoje zadania w sposób zrównoważony, powinny uwzględniać w swoich strategiach, budżetach i procesie zarządzania ryzykiem kryteria środowiskowe, społeczne i z zakresu ładu korporacyjnego.

W rzeczywistości zadania, które realizują JST, w dużej mierze z natury uwzględniają kryteria ESG. Samorządy posiadają również instrumenty, które umożliwiają im wywieranie istotnego wpływu na środowisko i społeczności lokalne. Śmiało można powiedzieć, że miasta i gminy wdrażały koncepcję zrównoważonego rozwoju, zanim zaczęły to robić przedsiębiorstwa, choć często nie posiadały spójnej i jednolitej strategii uwzględniającej w sposób przemyślany wszystkie kryteria ESG.

Przykładowo, do zadań JST należy zapewnienie transportu publicznego. Przy planowaniu inwestycji w transport publiczny samorządy biorą pod uwagę ekologiczność środków transportu, jak również dostępność komunikacji dla społeczności, uwzględniając tym samym w swoich działaniach zarówno aspekt środowiskowy, jak i społeczny. Przeprowadzając modernizację budynków użyteczności publicznej, samorządy uwzględniają z kolei zarówno poprawę parametrów energetycznych, wpływając w ten sposób na zmniejszenie emisji, jak i dostępność dla osób z niepełnosprawnościami, co niewątpliwie jest działaniem prospołecznym zapobiegającym wykluczeniu tych osób.

Przy planowaniu takich inwestycji samorządy przestrzegają przepisów prawa, takich jak przepisy dotyczące zamówień publicznych czy ochrony środowiska. Obowiązują je również wewnętrzne regulacje związane z zatwierdzaniem i transparentnością budżetów czy też tworzeniem miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego. W ten sposób uwzględniają w swych działaniach również kryterium ładu korporacyjnego.

Jednym z głównych narzędzi, którymi w zakresie ESG dysponują JST, są także plany zagospodarowania przestrzennego. Umożliwiają one kształtowanie przestrzeni zgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, co może obejmować promowanie transportu publicznego, zwiększanie terenów zielonych oraz ograniczanie emisji zanieczyszczeń.

Takich działań samorządu, które spełniają kryteria ESG, jest wiele, począwszy od inwestycji redukujących ślad węglowy, poprzez walkę z korupcją i transparentność, a skończywszy na edukacji ekologicznej poprzez programy edukacyjne i kampanie informacyjne.

Zielone zamówienia publiczne

Zielone zamówienia publiczne, znane również jako green public procurement (GPP), to zasada, która polega na dążeniu do zamawiania towarów, usług i robót budowlanych, które mają mniejszy negatywny wpływ na środowisko w trakcie całego cyklu życia w porównaniu z tradycyjnymi produktami o podobnym przeznaczeniu. Sprowadza się to do zamawiania produktów o niskim zużyciu energii, niskiej emisji CO2 oraz mniejszej ilości substancji niebezpiecznych, co prowadzi do niższych kosztów eksploatacji i łatwiejszej utylizacji po ich zużyciu.

W Polsce wdrożenie zielonych zamówień publicznych odbywa się poprzez szczegółowe opisanie przedmiotu zamówienia, uwzględniając wymagania dotyczące wydajności, cech materiałów oraz norm technicznych. Należy podkreślić, że zamawiający mogą wymagać określonych cech związanych z oddziaływaniem na środowisko, na przykład niskoemisyjności, opakowań podlegających recyklingowi itp.

Przypomnijmy, że już w roku 2019 do prawa zamówień publicznych wprowadzono kryteria jakościowe. Zgodnie z art. 242 tej ustawy najkorzystniejsza oferta może być wybrana na podstawie ceny lub kosztu lub na podstawie kryteriów jakościowych oraz ceny lub kosztu. Kryteriami jakościowymi mogą być między innymi aspekty społeczne, w tym integracji zawodowej i społecznej, oraz aspekty środowiskowe, w tym efektywności energetycznej przedmiotu zamówienia.

Wprowadzenie zasady efektywności ekonomicznej w ustawie – Prawo zamówień publicznych zwiększyło znaczenie aspektów środowiskowych i społecznych w procesie zamówień publicznych. Zamawiający są zobowiązani do uwzględniania tych aspektów już na etapie planowania, co ma na celu osiągnięcie najlepszych efektów społecznych, środowiskowych i gospodarczych w stosunku do poniesionych nakładów.

Działania samorządów uwzględniające kryteria ESG są potrzebne i w długim okresie mogą przynieść wiele korzyści ekologicznych i społecznych, jednak wdrożenie zrównoważonych działań wiąże się z koniecznością poniesienia wysokich nakładów inwestycyjnych. Niemniej nie ma wątpliwości, że są to koszty, które musimy ponieść, aby przekształcić gospodarkę Unii Europejskiej w neutralną do 2050 roku.

Autorka jest biegłą rewident, partnerką zarządzającą działem rewizji finansowej, członkinią zarządu BDO

Zadania samorządowe związane z realizacją celów ESG

JST wdrażają koncepcję ESG, realizując swoje zadania, korzystając z różnych instrumentów przewidzianych dla nich przepisami prawa. Są to przede wszystkim takie zadania jak:

- Planowanie przestrzenne. Plany zagospodarowania przestrzennego uwzględniają kwestie społeczne, gospodarcze i związane z ochroną środowiska. Aspekt nadzoru korporacyjnego jest uwzględniony poprzez przestrzeganie wewnętrznych i zewnętrznych regulacji związanych z tym aspektem działania.

- Ochrona środowiska. Samorządy są odpowiedzialne za ochronę przyrody, gospodarkę odpadami, utrzymanie porządku, oczyszczalnie ścieków i dbanie o jakość powietrza, jak również niskoemisyjny transport publiczny.

- Inwestycje w infrastrukturę. Miasta i gminy są odpowiedzialne za realizację inwestycji infrastrukturalnych wspierających zrównoważony rozwój, takich jak rozwój transportu publicznego, budowa ścieżek rowerowych, systemów wodno-kanalizacyjnych. To od samorządów zależy, czy inwestycje będą innowacyjne i będą obniżać emisyjność, czy zwiększać efektywność energetyczną budynków użyteczności publicznej i ich dostępność dla ludności ze specjalnymi potrzebami.

- Współpraca z lokalnymi społecznościami.

JST posiadają budżety obywatelskie i angażują mieszkańców w procesy decyzyjne dotyczące tworzenia przyjaznego otoczenia i poprawy dobrostanu obywateli. Współpracują również z organizacjami lokalnymi i przedsiębiorstwami w zakresie działań na rzecz zrównoważonego rozwoju.

- Zarządzanie ryzykiem klimatycznym. Samorządy są odpowiedzialne za opracowywanie i wdrażanie strategii adaptacji do zmian klimatu oraz zarządzanie ryzykiem związanym z klęskami żywiołowymi.

Unijne regulacje dotyczące zrównoważonego rozwoju

- Europejski Zielony Ład, czyli strategia mająca na celu przekształcenie Unii Europejskiej w gospodarkę neutralną dla klimatu do 2050 roku.

- Cele zrównoważonego rozwoju (SDGs). Unia Europejska zobowiązała się do realizacji 17 celów zrównoważonego rozwoju ONZ.

- Strategia na rzecz bioróżnorodności 2030: Plan mający na celu ochronę i odbudowę ekosystemów oraz różnorodności biologicznej w UE. Zakłada m.in. zwiększenie obszarów chronionych i odbudowę zdegradowanych ekosystemów

- Dyrektywa w sprawie sprawozdawczości przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju (tzw. CSRD).

- Dyrektywa w sprawie należytej staranności przedsiębiorstw w zakresie zrównoważonego rozwoju (CS3D) .