Wojna w Ukrainie wpływa na niemal każdą sferę gospodarki, w tym również na działalność banków. Główne wyzwania, z którymi na przestrzeni de facto kilku dni musiały zmierzyć się banki to przede wszystkim wdrożenie w życie sankcji nałożonych na Rosję i Białoruś oraz dostosowanie swoich usług do coraz silniejszego napływu uchodźców zza wschodniej granicy. Do obydwu aspektów odniosły się już zarówno unijne, jak i krajowe organy nadzoru. W dniu 4 marca Komisja Nadzoru Finansowego („KNF”) wydała Komunikat dot. stanowiska KNF w sprawie usług bankowych dla uchodźców z Ukrainy („Komunikat KNF”). Do kwestii sankcji międzynarodowych odniósł się natomiast unijny organ nadzoru bankowego („EBA”) w swoim komunikacie z dnia 11 marca („Komunikat EBA”). Poniżej przedstawiamy podsumowanie głównych postanowień obydwu komunikatów oraz zestawienie kluczowych działań, których podjęcia wymaga od banków trwający w Ukrainie konflikt zbrojny.

1. Stosowanie przez banki sankcji nałożonych na Rosję i Białoruś

W związku z agresją Rosji skierowaną względem Ukrainy wiele państw i instytucji podjęło decyzję o nałożeniu na Rosję oraz na Białoruś szeregu sankcji gospodarczych i finansowych. Na taki krok zdecydowała się m.in. Unia Europejska Szwajcaria, Stany Zjednoczone i Wielka Brytania. Katalog sankcji jest bardzo obszerny i stale się poszerza, a wśród tych najbardziej dotkliwych dla rosyjskich i białoruskich podmiotów należy wskazać usunięcie ich z sieci SWIFT, zamrażanie aktywów i zakaz udostępniania środków finansowych względem podmiotów znajdujących się na listach sankcyjnych.

Banki, jako instytucje obowiązane na gruncie ustawy o przeciwdziałaniu praniu pieniędzy i finansowaniu terroryzmu (ustawa AML), zobowiązane są do stosowania szczególnych środków ograniczających względem podmiotów znajdujących się na listach sankcyjnych wskazanych w art. 118 tej ustawy. Szczególne środki ograniczające polegają na:

- zamrożeniu wartości majątkowych będących własnością, posiadanych, kontrolowanych pośrednio oraz bezpośrednio przez osoby i podmioty, a także korzyści pochodzących z tych wartości majątkowych, przez co rozumie się zapobieganie ich przenoszeniu, zmianie lub wykorzystaniu, a także przeprowadzeniu z udziałem tych wartości jakiejkolwiek operacji w jakikolwiek sposób, który może spowodować zmianę ich wielkości, wartości, miejsca, własności, posiadania, charakteru, przeznaczenia lub jakąkolwiek inną zmianę, która może umożliwić osiągnięcie z nich korzyści;

- nieudostępnieniu wartości majątkowych bezpośrednio ani pośrednio osobom i podmiotom, ani na ich rzecz, przez co rozumie się w szczególności nieudzielanie pożyczek, kredytu konsumenckiego lub kredytu hipotecznego, niedokonywanie darowizn, niedokonywanie płatności za towary lub usługi.

W związku z rosnącym katalogiem sankcji nakładanych na Rosję i Białoruś oraz umieszczaniem coraz to nowych podmiotów na listach sankcyjnych, konieczność stosowania przez banki szczególnych środków ograniczających z pewnością będzie występować zdecydowanie częściej niż dotychczas.

Oprócz wymogów nakładanych ustawą AML, banki będą zobowiązane do bezpośredniego stosowania postanowień unijnych rozporządzeń nakładających inne szczególne środki ograniczające. W związku z dynamicznymi zmianami odnoszącymi się do katalogu sankcji unijnych nakładanych na Rosję EBA wskazuje w Komunikacie EBA swoją gotowość do koordynowania przepływu zapytań kierowanych od instytucji finansowych do Komisji Europejskiej w zakresie wątpliwości odnoszących się od zagadnień związanych ze stosowaniem szczególnych środków ograniczających. Zapytania te należy kierować na adres Eba.sanctions.qa@eba.europa.eu.

Sankcje nakładane natomiast przez Stany Zjednoczone, Szwajcarię oraz Wielką Brytanię nie pozostają bez wpływu na ocenę ryzyka krajowych instytucji obowiązanych – umieszczenie podmiotów na listach sankcyjnych może być, zgodnie z rekomendacją GIIF, brane pod uwagę przy ocenie ryzyka klientów i kontrahentów instytucji obowiązanych. Banki nie powinny więc tracić z pola widzenia konieczności stosowania podejścia opartego na ryzyku. Wytyczne EBA w sprawie czynników ryzyka prania pieniędzy i finansowania terroryzmu powinny okazać się w tym zakresie pomocne dla banków.

2. Dostosowanie usług bankowych do potrzeb ukraińskich uchodźców

W związku z wojną w Ukrainie obserwujemy bezprecedensowy napływ uchodźców zza granicy wschodniej do Rzeczpospolitej Polskiej. W nieco ponad dwa tygodnie funkcjonariusze Straży Granicznej odprawili na przejściach granicznych 1,720 mln osób uciekających z Ukrainy do Polski. W tej sytuacji konieczne jest niezwłoczne wdrożenie przez banki oferty skierowanej do uchodźców, zapewniającej im dostęp do podstawowych usług płatniczych i usprawniającej dystrybucję przeznaczonego dla nich wsparcia finansowego. Takie oczekiwanie wyraziła również KNF, wskazując w Komunikacie KNF, iż produkt taki powinien obejmować co najmniej:

- podstawowy rachunek płatniczy umożliwiający wpłaty i wypłaty środków zarówno w gotówce, jak i w formie transferów bezgotówkowych, w tym poleceń przelewu;

- instrument płatniczy (kartę płatniczą) umożliwiający inicjowanie transakcji płatniczych środkami na rachunku, w tym płatności przy użyciu terminali POS i wypłaty z bankomatów;

- całkowite zwolnienie z opłat, w tym za prowadzenie rachunku czy wydanie lub używanie instrumentu płatniczego;

- dokumentację umowną w polskiej, ukraińskiej, angielskiej wersji językowej.

Z kwestią podstawowego rachunku płatniczego wiąże się kilka potencjalnych problemów. Kłopotliwą może okazać się kwestia operacji transgranicznych i możliwość pobierania za nie opłat przez banki – na gruncie art. 59 ie. ust. 5 ustawy o usługach płatniczych pobieranie takich opłat jest możliwe, nie jest jednak w pełni jasne, jak przepis ten mam się do zawartego w Komunikacie KNF zalecenia do całkowitego zwolnienia z opłat.

Na znaczeniu zyskuje również w tym kontekście Stanowisko KNF dotyczące identyfikacji klienta instytucjonalnego i weryfikacji jego tożsamości w sektorze finansowym w oparciu o metodę wideoweryfikacji. KNF nie wyklucza możliwości nawiązywania stosunków gospodarczych z uchodźcami w formie zdalnej, należy jednak mieć na uwadze, iż w przypadku oszacowania przez bank ryzyka związanego z takimi relacjami jako podwyższone, dopuszczalne jest wyłączenie możliwości zdalnej identyfikacji i weryfikacji względem określonych grup podmiotów np. osób niebędących obywatelami państw członkowskich lub osób zajmujących eksponowane stanowiska polityczne. W tym kontekście pomocna może okazać się również Opinia EBA w sprawie należytej staranności wobec osób ubiegających się o azyl.

Ostatnim wyzwaniem postawionym przed bankami, na które pragniemy zwrócić uwagę to wskazana przez KNF konieczność przygotowania umów (a także wszystkich dokumentów stanowiących załącznik do umowy) w aż trzech równoważnych wersjach językowych – polskiej, angielskiej i ukraińskiej.

Komunikat KNF jest pierwszym, który odnosi się do kwestii dostosowywania produktów bankowych do potrzeb uchodźców, którzy stają się coraz liczniejszą grupą klientów banków. Odnosi się on jedynie do kwestii podstawowych rachunków płatniczych, nie adresując póki co kwestii, które z pewnością będą stanowić ogromne wyzwania dla banków w przyszłości, takie jak udzielanie kredytów uchodźcom czy masowa wymiana hrywny na złote.

Aktualnie trwają prace nad stworzeniem rozwiązania polegającego na tym, iż ukraiński bank centralny za dolary ma skupować określoną pulę hrywien od polskich banków. Operacja ma się odbywać za pośrednictwem NBP.

Podsumowanie

Banki, jak również inne instytucje obowiązane stoją przed szeregiem wyzwań, będących echem trwającej w Ukrainie wojny. W pierwszej kolejności zobowiązane są do dostosowania swojego modelu biznesowego, oferty produktowej oraz umów do wymagań Komunikatu KNF tj. do wymogu zapewnienia uchodźcom podstawowego rachunku płatniczego oraz do zaktualizowania swoich wzorców umownych w sposób umożliwiający nawiązywanie stosunków gospodarczych z uchodźcami. Po drugie, co zdaje się być jeszcze większym wyzwaniem, banki zobowiązane są do przeprowadzenia przeglądu swoich aktualnych klientów, ich beneficjentów rzeczywistych oraz swoich kontrahentów pod kątem znajdowania się ich na listach sankcyjnych oraz, w przypadku takiej konieczności, do zaktualizowania posiadanej oceny ryzyka lub zastosowania odpowiednich środków ograniczających.

—Łukasz Szymański – Partner, Taylor Wessing

—Magdalena Jaczewska – Senior Associate, Taylor Wessing