Podział majątku towarzyszy różnym rodzajom rozwodów. Mogą być to rozwody pomiędzy małżonkami, czy też partnerami biznesowymi. Gdy rozwód dotyczy firm rodzinnych, to proces ten jest szczególnie wymagający. Wyzwaniem jest określenie przedmiotu podziału i jego wycena. Uzyskanie porozumienia w srawie tych dwóch elementów zajmuje stronom najwięcej czasu. Trudność pojawia się również gdy zaangażowane strony mają różne intencje, motywacje i cele.
1. Jak rozwód wpływa na podział majątku wspólnego małżonków?
Decyzja o rozwodzie małżonków oddziałuje bezpośrednio na ustalenie przyszłości składników majątku wspólnego małżonków. To, jaki ustrój majątkowy obowiązywał w małżeństwie ma istotny wpływ na rozliczenia małżonków, również na okoliczności dotyczące nakładów na majątek odrębny małżonka.
Sytuacja idealna jest wtedy, gdy małżonkowie (byli małżonkowie) są w stanie porozumieć się i w najlepiej pojętym ich interesie uzgodnić sposób podziału majątku wspólnego. W porozumieniu mogą na każdym etapie skorzystać z pomocy mediatora. Największym wyzwaniem jest sytuacja, gdy intencje obu stron lub jednego z małżonków są wrogie. W wielu przypadkach dochodzi do tzw. ukrywania majątku. Prowadzi to do sporów, często do sporów korporacyjnych i utraty lub naruszenia dobrego imienia zarówno własnego jak i firmy. Spory, w tym spory korporacyjne bez wątpienia mają wtedy negatywny wpływ na biznes i samych uczestników sporu.
2. Co robić gdy nie wiemy co wchodzi w skład majątku wspólnego?
By mieć wpływ na konstruktywne rozmowy o sposobie podziału majątku wspólnego, należy wiedzieć co jest jego przedmiotem. Warto się wcześniej przygotować. W praktyce, gdy oboje małżonkowie zaangażowani są w biznes operacyjnie, mają wiedzę co do składników majątkowych. W gorszej sytuacji jest drugi z małżonków, gdy tylko jeden z nich prowadzi firmę rodzinną. Drugi małżonek zazwyczaj nie wie co jest przedmiotem majątku wspólnego i jak te składniki ustalić.
W praktyce warto skorzystać z doradców, którzy mają wiedzę o strukturyzacji biznesu, relacjach majątkowych i sposobie dotarcia do niezbędnych informacji. W większości przypadków możliwe jest ustalenie przedmiotów majątku wspólnego bez sięgania do drogi sądowej. Dziś powszechnie dostępne są rejestry. Obowiązki sprawozdawcze pozwalają ustalić beneficjentów rzeczywistych, a dostęp do dokumentów zawartych w rejestrach pozwala na ocenę prawną własności, praw osób trzecich, czy przeprowadzonych działań strukturyzacyjnych, i próbę oszacowania wartości składników majątkowych, które winny podlegać rozliczeniu między małżonkami. Wrażenie trudności może powstać, gdy struktura własnościowa zawiera łącznik międzynarodowy. Dla przykładu są to spółki zarejestrowane w innych krajach, lub nieruchomości tam położone, lub rachunki bankowe prowadzone na imię jednego z małżonków przez zagraniczne instytucje finansowe. Jednakże docelowe ustalenie struktury własnościowej nie powinno być w istotny sposób utrudnione.
By jednak właściwie oszacować wartość majątku wspólnego należy zgromadzić dane nie tylko o posiadanych aktywach ale i kosztach poniesionych przez małżonków w trakcie trwania małżeństwa.
Zdaniem autorki
Agnieszka Krysik - radca prawny, mediator, założycielka kancelarii KRYSIKLAW www.krysiklaw.pl , autorka bloga www.wsukcesji.pl, Przewodnicząca Komisji BCC dla Rodzinnych, Business Centre Club, ekspertka do spraw przedsiębiorczości rodzinnej
Każdy ruch w strukturze własnościowej firm rodzinnych oddziałuje na obszar sukcesyjny. Nadal w nielicznych firmach kolejne pokolenie decyduje się na spłatę dotychczasowych wspólników i dalsze prowadzenie firmy. I nadal zbyt rzadko rozwód małżonków prowadzących biznes (i ich rozliczenia majątkowe) angażuje dzieci we współdecydowanie o przyszłości firmy rodzinnej. W większości przypadków główną przeszkodą jest zła komunikacja między zaangażowanymi osobami. Tylko niektórzy sięgnęli dotychczas po mediacje, które odgrywają coraz większą rolę w rodzących się konfliktach w firmach rodzinnych. A mediacje mogą być tym rozwiązaniem, które wpłynie nie tylko na utrzymanie integralności majątku rodzinnego ale i wzajemnych relacji, zarówno pomiędzy rozwodzącymi się małżonkami, jak i partnerami biznesowymi.
3. Co to są nakłady z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonka i jak je rozliczyć?
Zakres rozliczeń pomiędzy małżonkami dotyczyć może również nakładów. Warte podkreślenia jest to, czym są nakłady na majątek osobisty małżonka i kiedy możliwe jest rozliczenie takiego nakładu w ramach podziału majątku wspólnego.
Zgodnie z przepisami kodeksu rodzinnego i opiekuńczego każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności. Takie nakłady dla przykładu mogły zostać poczynione na remont w nieruchomość będącej własnością jednego z małżonków, na pokrycie wkładu w spółce osobowej, w której ogół praw i obowiązków wszedł do majątku odrębnego małżonka. Posiadanie przez małżonków majątków odrębnych może mieć wpływ na składniki majątkowe jakie posiadają w majątku wspólnym. Tak dla przykładu jest w sytuacji objęcia przez jednego z małżonków udziałów w spółce, w której jest jedynym wspólnikiem i pokrycie ich wkładem pochodzącym z majątku wspólnego (np. dywidenda uzyskana z tejże spółki z udziałów które posiada w majątku odrębnym).
4. Firma rodzinna czyli czyja?
Coraz więcej pytań powstaje przy rozliczaniu małżonków, gdy w tle jest firma rodzinna. Okoliczności, które mogą być powiązane z firmą i rodziną, a wpływać na podział majątku i rozliczenia małżonków jest wiele. Począwszy od pracy małżonków w firmie, często pracy bez wyraźnego stosunku pracy (co szczególnie miało miejsce dekadę czy dwie temu w firmach prowadzonych w ramach jednoosobowej działalności gospodarczej), która to praca bezpośrednio wpłynęła na rozwój firmy i wzrost jej wartości (dodatkowa trudność jest wtedy, gdy przedsiębiorstwo stanowi składnik majątku odrębnego) lub dochód z przedsiębiorstwa wchodzi do majątku wspólnego małżonków.
5. Firma rodzinna w nierodzinnych relacjach
W polskiej rzeczywistości gospodarczej jest wiele firm, w których własność udziałów przypada dwóm lub większej liczbie rodzin, osobom niebędącym rodziną, przy czym firmy te spełniają definicję firmy rodzinnej (por. def. uzgodnioną przez Zespół ds. definicji firmy rodzinnej – organizacje biznesowe – w 2021 r.). Coraz większa liczba takich firm przy okazji strukturyzacji sukcesyjnej podejmuje decyzje co do zmian w strukturze własnościowej. Wiąże się to często ze zmniejszeniem zaangażowania dotychczasowych wspólników – partnerów biznesowych oraz ich rozliczeniem. Również w tym przypadku kluczowa staje się wycena. Nadal niestety wiele firm ma nieuporządkowane (powiązane z majątkiem prywatnym) sprawy własności gruntów, zabudowań, które służą do prowadzenia działalności gospodarczej. Zmiany, które towarzyszą rozwodowi biznesowemu generują obciążenia podatkowe. Wielokrotnie te stanowią wyraźną przeszkodę dla prawidłowej strukturyzacji własności i sukcesji w firmach rodzinnych, również związanej ze zmianą w strukturze własnościowej i przeniesieniu aktywów. A to wpływa na decyzje wspólników i sposób w jaki decydują się na wyjście albo pozostanie w biznesie.
W wielu firmach rodzinnych, których wycena sięga wielu milionów (dziesiątek lub setek) procesy związane z rozwodem wspólników coraz częściej kończą się ich wspólnym wyjściem z biznesu (sprzedażą całej firmy). Niekiedy w sytuacji rodzącego się konfliktu może to być najlepszym rozwiązaniem umożliwiającym firmie dalszy rozwój i uniknięcie sporów korporacyjnych pomiędzy sukcesorami.
