13 października 2022 roku weszła w życie nowelizacja Kodeksu spółek handlowych (k.s.h.) wprowadzająca regulację dotyczącą grupy spółek. Ten zestaw przepisów nazywany jest powszechnie prawem holdingowym – skupia się ono na relacji pomiędzy spółką dominującą i spółką zależną. Nowelizacja k.s.h. wprowadziła możliwość wpisania do rejestru przedsiębiorców dla spółki dominującej i zależnej informacji, że tworzą one grupę spółek, posiadającą zdefiniowany wspólny interes. Zarządy spółki dominującej i zależnej obowiązane są prowadzić sprawy spółki w taki sposób, by realizować nie tylko interes samej spółki, ale również interes grupy spółek (art. 211 § 1 k.s.h.).
Brak swobody decyzyjnej
Po utworzeniu grupy spółek i odnotowaniu tego faktu w rejestrze obu spółek zarząd spółki dominującej zyskuje uprawnienie do wydawania spółce zależnej wiążących poleceń dotyczących prowadzenia spraw spółki i uzasadnionych interesem grupy spółek (art. 212 § 1 k.s.h.). Zarząd spółki zależnej co do zasady nie ma możliwości odmowy wykonania wiążącego polecenia i jest zobligowany podjąć uchwałę o jego wykonaniu (art. 213 § 3 k.s.h.). Kodeks spółek handlowych zawiera katalog przypadków, w których zarząd spółki zależnej musi podjąć uchwałę o odmowie wykonania wiążącego polecenia, a dodatkowo dopuszcza możliwość jego rozszerzenia na mocy postanowień umowy (statutu) spółki (art. 214 k.s.h.).
Czytaj więcej:
Przepisy regulujące wykonywanie wiążących poleceń nie pozostawiają członkom zarządu spółki zależnej żadnej władzy dyskrecjonalnej ani luzu decyzyjnego. Zarząd spółki zależnej zawsze jest zobligowany albo do wykonania wiążącego polecenia, albo do odmowy jego wykonania. Pojawia się zatem pytanie, czy członkowie zarządu spółki zależnej ponoszą odpowiedzialność za wykonanie wiążącego polecenia, a jeśli tak, to czy w pełnym zakresie, tak jak za działania nieskrępowane uczestnictwem w grupie spółek.
Przesłanki odpowiedzialności
W grupie spółek mogą uczestniczyć tylko spółki kapitałowe. Tym samym warto rozważyć w tym miejscu wyłącznie zasady odpowiedzialności zarządców spółek kapitałowych. Co do zasady, członek zarządu odpowiada wobec spółki za szkodę wyrządzoną działaniem lub zaniechaniem sprzecznym z prawem lub postanowieniami umowy spółki, chyba że nie ponosi winy (art. 293 § 1 k.s.h., art. 300125 § 1 k.s.h., art. 483 § 1 k.s.h.). Przy okazji wprowadzenia prawa holdingowego do Kodeksu spółek handlowych, do przepisów regulujących odpowiedzialność odszkodowawczą członków zarządu spółek z ograniczoną odpowiedzialnością oraz spółek akcyjnych dodano przepisy wprowadzające zasadę biznesowej oceny sytuacji (ang. bussines judgement rule; art. 293 § 3 k.s.h., art. 483 § 3 k.s.h.). Stanowi ona przesłankę wyłączającą odpowiedzialność zarządcy za decyzję biznesową podjętą przy dochowaniu należytej staranności, która dopiero z perspektywy czasu okazała się błędna.
Członek zarządu odpowiada zatem przede wszystkim za zachowanie (działanie, zaniechanie), które wyrządziło spółce szkodę i było jednocześnie sprzeczne z prawem lub postanowieniami umowy (statutu) spółki. Niemniej, choć w literaturze przedmiotu zdarzają się głosy odmienne, należy przyjąć, że członek zarządu odpowiada również za zachowania szkodzące sprzeczne z regulaminami wewnętrznymi spółki oraz za zachowania niestaranne, a to z uwagi na ustawowo wprowadzony obowiązek starannego wykonywania obowiązków.
Ocena wiążącego polecenia…
Decyzja o wykonaniu albo odmowie wykonania wiążącego polecenia jest decyzją prawnie wiążącą – zarząd spółki zależnej w każdym stanie faktycznym może podjąć tylko jedną zgodną z prawem decyzję opartą na badaniu zamkniętego katalogu przesłanek ustawowych. Zarząd spółki zależnej nie bada wiążącego polecenia pod kątem jego opłacalności i ewentualnych szkód, które może ono wyrządzić w majątku spółki zależnej, a jedynie ocenia, czy szkody te doprowadzą do niewypłacalności spółki. Co więcej, redakcja przepisów o grupie spółek może sugerować, że ustawodawca liczył się z tym, że wykonanie wiążącego polecenia, choć będzie sprzyjać interesowi grupy spółek, to może szkodzić partykularnemu interesowi samej spółki zależnej. Pojawia się zatem pytanie, czy na powyższych zasadach powinien odpowiadać również członek zarządu spółki zależnej, który podejmuje decyzję o wykonaniu wiążącego polecenia wydanego przez zarząd spółki dominującej, czy też odpowiedzialność ta powinna zostać zmodyfikowana.
…i skutki jego wykonania
W przepisach o grupie spółek przewidziano wyłączenie regulacji o odpowiedzialności członka zarządu spółki zależnej za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia (art. 215 § 1 k.s.h.). Niemniej, aby skorzystać z tego generalnego wyłączenia odpowiedzialności, wiążące polecenie musi zostać wykonane w zupełnej zgodzie z jego treścią. Ponadto w interesie zarządu spółki zależnej jest dokładne zweryfikowanie, czy polecenie otrzymane od zarządu spółki dominującej rzeczywiście jest poleceniem wiążącym w rozumieniu przepisów Kodeksu spółek handlowych oraz czy nie zachodzą przesłanki obligujące zarząd spółki zależnej do odmowy wykonania wiążącego polecenia. Wykonanie polecenia niespełniającego wymogów ustawowych oraz wykonanie polecenia, którego wykonania należało odmówić, nie jest objęte zakresem tego wyłączenia, co oznacza, że członek zarządu spółki zależnej będzie odpowiadał za takie zachowanie odszkodowawczo na zasadach opisanych odpowiednio w art. art. 293, 300125 albo 483 k.s.h.
Zatem przed podjęciem się wykonania polecenia spółki dominującej, aby korzystać ze zwolnienia z odpowiedzialności odszkodowawczej, zarząd spółki zależnej powinien kolejno zweryfikować, po pierwsze, czy zarząd spółki dominującej sprostał wymaganiom treściowym stawianym wiążącemu poleceniu (art. 212 k.s.h.), po drugie, czy nie zachodzą obligatoryjne przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia (art. 214 § 1 – 3 k.s.h.), i finalnie podjąć uchwałę o jego wykonaniu (art. 213 k.s.h.). Należy przy tym wyraźnie zaznaczyć, że członek zarządu spółki zależnej wciąż może odpowiadać odszkodowawczo, gdyby okazało się, że wykonywał wiążące polecenie, nie dochowując należytej staranności w stopniu wynikającym z zawodowego charakteru jego działalności.
Aby polecenie mogło zostać uznane za wiążące, musi zostać wydane w formie pisemnej albo elektronicznej (art. 212 § 2 k.s.h.). W treści wiążącego polecenia należy wskazać co najmniej oczekiwania dotyczące zachowania spółki zależnej w wykonaniu wiążącego polecenia, interes grupy spółek uzasadniający wykonanie polecenia przez spółkę zależną, spodziewane korzyści lub szkody spółki zależnej związane z wykonaniem wiążącego polecenia oraz spodziewany sposób i termin naprawienia szkody w majątku spółki zależnej wyrządzonej wydaniem i wykonaniem wiążącego polecenia (art. 212 § 3 k.s.h.).
Kiedy odmowa?
Odmowa wykonania wiążącego polecenia następuje, gdy jego wykonanie doprowadziłoby do niewypłacalności albo zagrożenia niewypłacalnością spółki (art. 214 § 1 k.s.h.). W tym miejscu szczególnie istotne staje się zwrócenie uwagi przez zarząd spółki zależnej na szkody wskazane w treści wiążącego polecenia oraz termin i sposób ich naprawienia przez spółkę dominującą. Ta przesłanka jest również szczególnie istotna w kontekście odpowiedzialności subsydiarnej członków zarządu spółki z ograniczoną odpowiedzialnością za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości (art. 299 k.s.h.), która to odpowiedzialność nie została wyłączona na mocy przepisów o grupie spółek.
Odmowa wykonania wiążącego polecenia następuje również, jeżeli szkoda wyrządzona spółce zależnej wykonaniem wiążącego polecenia nie zostanie naprawiona w ciągu dwóch lat od wystąpienia zdarzenia powodującego szkodę. Przy odmowie z tego powodu zarząd spółki zależnej powinien uwzględnić ewentualne korzyści, które z wykonaniem wiążącego polecenia wiąże zarząd spółki dominującej. Ponadto przesłanka ta może zostać zmodyfikowana lub wyłączona na mocy postanowień umowy (statutu) spółki ( art. 214 § 2 k.s.h.).
Ponadto umowa (statut) spółki zależnej może przewidywać dodatkowe przesłanki odmowy wykonania wiążącego polecenia. Należy również zauważyć, że wyłączona jest tylko odpowiedzialność odszkodowawcza członka zarządu spółki. Brak jest wyłączenia odpowiedzialności karnej oraz administracyjnej członków zarządu spółki zależnej. Niemniej należy przyjąć, że wiążące polecenie nie może być sprzeczne z prawem i nakłaniać członków zarządu spółki zależnej do łamania prawa oraz narażać ich na taką odpowiedzialność. Tym samym członkowie zarządu spółki zależnej mogą zweryfikować wiążące polecenie również pod tym kątem i ewentualnie odmówić jego wykonania, powołując się na nieważność wiążącego polecenia (art. 58 Kodeksu cywilnego; dalej k.c.).
Odpowiedzialność za wydanie polecenia
Za szkodę wyrządzoną wykonaniem wiążącego polecenia nie odpowiadają również członkowie zarządu spółki dominującej, którzy to polecenie wydali (art. 215 § 2 k.s.h.). W ich przypadku również kluczowe będzie przede wszystkim to, by wydane polecenie spełniało wszystkie ustawowe i umowne (statutowe) wymagania stawiane wiążącemu poleceniu. Odpowiednie stosowanie art. 215 § 1 k.s.h. oznacza, że wyłączona jest odpowiedzialność członków zarządu spółki dominującej zarówno wobec samej spółki zależnej, w szczególności na podstawie art. 415 i art. 471 k.c., jak i odpowiedzialność wobec spółki dominującej na podstawie art. 293, 300125 albo 483 k.s.h. Wobec wyłączenia odpowiedzialności odszkodowawczej zarówno członków zarządu spółki zależnej, jak i członków zarządu spółki dominującej podmiotem odpowiedzialnym za powstałe szkody pozostaje wyłącznie sama spółka dominująca. Odpowiada ona za szkody wynikłe z wydania i wykonania wiążącego polecenia wobec spółki zależnej (art. 2112 k.s.h.), wobec wspólników mniejszościowych spółki zależnej (art. 2113 k.s.h.) oraz ponosi odpowiedzialność subsydiarną wobec wierzycieli spółki zależnej (art. 2114 k.s.h.).
Podsumowanie
Członek zarządu spółki zależnej nie ma możliwości odmowy wykonania wiążącego polecenia, chyba że jego wykonanie zagraża wypłacalności spółki zależnej albo szkoda nie zostanie wynagrodzona w okresie dwóch lat od zdarzenia szkodzącego. Weryfikacja, czy wiążące polecenie spełnia wymogi ustawowe oraz wykonanie wiążącego polecenia zgodnie z jego treścią i z należytą starannością obciążą członka zarządu spółki zależnej i wciąż może rodzić odpowiedzialność. Odpowiedzialności odszkodowawczej wobec spółki zależnej ani wobec spółki dominującej nie ponoszą również członkowie zarządu spółki dominującej.
Autor jest aplikantem adwokackim w Kopeć Zaborowski Adwokaci i Radcowie Prawni sp. p.