Nie każdy zdaje sobie sprawę, że nabywając przedmiot, w którym zawarte są prawa własności intelektualnej, nie możemy z nim postępować w sposób dowolny. W szczególności dalsza odsprzedaż takiego przedmiotu co do zasady jest objęta monopolem właściciela praw. Trzeba podkreślić, że czym innym jest prawo własności rzeczy, a czym innym prawa własności intelektualnej. Prawa te mogą ze sobą kolidować. Samo nabycie własności nie gwarantuje możliwości dalszej sprzedaży takiej rzeczy, istnieje jednak instytucja wyczerpania prawa, które w określonych okolicznościach prowadzi do możliwości dalszej odsprzedaży na określonym terytorium legalnie wprowadzonych do obrotu przedmiotów.

Wyczerpanie prawa

Konstrukcja wyczerpania prawa jest zatem nie tylko źródłem krajowej regulacji zezwalającej na obrót nabytymi przedmiotami, jest przede wszystkim narzędziem polityki cenowej państwa bądź regionu, które może w istotny sposób wpływać na kwestię importu i jego konkurencyjności względem krajowego rynku. Trzeba bowiem zwrócić uwagę, że ograniczenie konstrukcji wyczerpania prawa wyłącznie do towarów oferowanych w danym kraju (tzw. wyczerpanie krajowe) prowadzi w konsekwencji do zablokowania sprzedaży na danym terytorium towarów nabytych za granicą (w tym zakresie wymagana byłaby dodatkowa zgoda podmiotu praw własności intelektualnej, niezależnie od prawa własności).

W Unii Europejskiej został wprowadzony model regionalnego wyczerpania praw własności intelektualnej, obejmujący także dodatkowe kraje należące do Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG). Prowadzi on w konsekwencji do wzmocnienia jednolitego rynku, bowiem towar po raz pierwszy wprowadzony do obrotu za zgodą uprawnionego na terytorium krajów EOG może być dalej sprzedawany w pozostałych krajach EOG. Warto jednak podkreślić, że nabycie towarów poza EOG, np. w USA czy w Chinach, nie ma skutku wyczerpania prawa w UE, zatem na rozporządzenie nimi (wprowadzenie do obrotu) na terytorium UE należy uzyskać niezależną zgodę podmiotu określonych praw własności intelektualnej.

Poza modelami wyczerpania krajowego i regionalnego występuje także wyczerpanie praw światowe (ten model zastosowano w USA), w takim przypadku pierwsza sprzedaż dokonana za zgodą uprawnionego gdziekolwiek na świecie wyczerpuje prawo kontroli dalszego obrotu w kraju, który zastosował taką regulację.

Zatem jeśli nabędziemy dany przedmiot chroniony także prawami własności intelektualnej w Polsce, to możemy go sprzedać zarówno w całej UE, jak i w USA. Natomiast nabycie tego przedmiotu w USA nie pozwoli na jego sprzedaż na terenie UE, a zatem także Polsce. Przyjęta konstrukcja wyczerpania prawa jest zatem narzędziem dzielenia rynków i wspierania różnych polityk cenowych. Warto zatem zwrócić uwagę, że przyjęcie w UE regionalnego wyczerpania prawa prowadzi do akceptacji sytuacji, w której odbiorcy danych produktów w EU zapłacą za nie więcej niż klienci w innych częściach świata. Z perspektywy odbiorców model amerykański jest zatem korzystniejszy, prowadzi bowiem do większej konkurencyjności. Z drugiej jednak strony model europejski prowadzi do ograniczenia importu, co może wpływać na poprawę pozycji unijnych przedsiębiorców.

Wyczerpanie praw

W przypadku praw własności przemysłowej warto zwrócić uwagę, że jeden produkt może obejmować więcej praw, i tak dla przykładu z reguły produkt chroniony patentem będzie również wykorzystywał znak towarowy. Z tego względu istotne jest podkreślenie, że wyczerpanie prawa do dalszego obrotu względem jednego z praw własności przemysłowej nie musi oznaczać wyczerpania drugiego z nich. Dla analizy kwestii wyczerpania prawa znaczenie ma także okoliczność, czy na danym terytorium podmiot uprawniony dysponuje określonym prawem własności przemysłowej.

W prawie własności przemysłowej szczególne znaczenie ma regulacja wyczerpania prawa do znaku towarowego, w tym bowiem przypadku ustawodawca przewiduje, że mimo spełnienia standardowych przesłanek wyczerpania nie będzie ono miało miejsca, gdy „przemawiają za tym uzasadnione względy, które pozwalają uprawnionemu sprzeciwić się dalszej dystrybucji towarów, w szczególności jeżeli po wprowadzeniu do obrotu zmieni się lub pogorszy stan towarów”.

Wśród okoliczności wyłączających wyczerpanie prawa wskazuje się zatem przede wszystkim na zmianę towaru oraz jego opakowania, przy czym orzecznictwo wypracowało rozbudowane zasady, kiedy przepakowanie towarów, w tym nawet nałożenie znaków na nowe opakowanie, jest dozwolone (sprawy dotyczyły m.in. importu równoległego leków). Wśród niewymienionych w przepisie przykładów w orzecznictwie i doktrynie wskazuje się na: naruszenie renomy znaku towarowego w reklamie oraz przykłady stworzenia wrażenia powiązania gospodarczego pomiędzy podmiotami. Szczególne ograniczenia dotyczą także warunków obrotu towarami prestiżowymi.

Prawa autorskie

W polskim prawie autorskim wyczerpanie prawa obejmuje co do zasady egzemplarz utworu. Egzemplarz jest rozumiany jako materialny nośnik utworu. Problem, jaki występuje w przypadku części utworów, związany jest z alternatywną, internetową, „dystrybucją” utworów. Wtedy nie dochodzi bowiem do przeniesienia własności rzeczy (wprowadzenia do obrotu egzemplarza utworu), lecz do umożliwienia pobrania go na dysk przez użytkownika strony internetowej (publiczne udostępnienie utworu w miejscu i w czasie wybranym przez użytkownika).

Obecnie występuje w prawie autorskim trudne do wytłumaczenia rozróżnienie skutków internetowego udostępniania programów komputerowych od pozostałych utworów. Trybunał Sprawiedliwości UE w kontrowersyjnym orzeczeniu zezwolił na sprzedaż programów nabytych przez internet („odsprzedaż licencji”), w kolejnym orzeczeniu kategorycznie wykluczył takie konsekwencje względem e-booków, a tym samym wszystkich innych utworów poza programami komputerowymi. Powyższy skutek wynika z okoliczności, że orzeczenie dotyczące programów komputerowych wydawane było w oparciu o odrębny akt prawny niż ten regulujący pozostałe utwory.

Powyższa konsekwencja jest jednak trudna do praktycznego wytłumaczenia. Również dlatego, że cena wersji onlinowej jest często porównywalna lub nawet tożsama z tą dotyczącą fizycznego towaru. Dodatkowo, względy, które podyktowane są ułatwieniem „obrotu” internetowego programami komputerowymi, w pełni mogłyby mieć zastosowanie do pozostałych utworów. Z drugiej strony wydaje się, że kategoryczne stanowisko względem braku wyczerpania prawa dla kopii cyfrowych (brak możliwości sprzedaży książki, filmu, muzyki ściągniętej z internetu) powinno prowadzić do ujednolicenia zasad wyczerpania i wycofania się z kontrowersyjnej koncepcji zezwalającej na internetowe wyczerpanie prawa względem programów pobieranych z internetu. Zasadne byłoby w moim przekonaniu przyjęcie jednej, tożsamej dla wszystkich utworów, koncepcji wyczerpania prawa. W przyszłości może technologia NFT pozwoli na przekonanie sądów do zastosowania konstrukcji wyczerpania prawa także względem cyfrowych form udostępniania utworów.

Wnioski

1. Co do zasady nabycie własności przedmiotu nie prowadzi do automatycznego uzyskania uprawnienia do dowolnego korzystania z takiego przedmiotu, w szczególności dalszy obrót egzemplarzem jest objęty zakresem praw własności intelektualnej.

2. Z powyższych względów w PWI występuje konstrukcja wyczerpania prawa, która w określonych okolicznościach pozwala na sprzedaż nabytego legalnie towaru. W EU występuje model wyczerpania regionalnego, co oznacza w uproszczeniu, że wprowadzone legalnie do obrotu na terytorium EOG towary można dalej zbywać w granicach Europejskiego Obszaru Gospodarczego (całej UE i dodatkowych krajów).

3. W przypadku prawa własności przemysłowej warto zwrócić uwagę na regulację wyczerpania prawa do znaku towarowego, jest ona o tyle odmienna, że poza standardowymi przesłankami wyczerpania wskazuje otwarty katalog sytuacji, w których nie nastąpi skutek wyczerpania. Ze względu na znaczenie znaków towarowych i ich obecność w przypadku większości produktów na rynku ograniczenie to ma szczególne znaczenie.

4. W prawie autorskim występuje istotna różnica względem programów komputerowych oraz wszystkich pozostałych utworów. Tylko w przypadku tych pierwszych przyjmuje się, że występuje wyczerpanie internetowe (możliwość odsprzedaży programu pobranego z internetu – mimo braku nabycia własności egzemplarza).

Autor jest doktorem nauk prawnych, radcą prawnym, partnerem w Markiewicz Sroczyński Mioduszewski Kancelaria Radców Prawnych sp.j.