Przedsiębiorstwo, przedsiębiorca, działalność gospodarcza, firma, spółka – w codziennej mowie używane są zamiennie, większość z nas używa jednego z powyższych rzeczowników w celu opisania osoby fizycznej, osoby prawnej lub innej jednostki organizacyjnej prowadzącej we własnym imieniu działalność gospodarczą lub zawodową – czyli przedsiębiorcy. Przedsiębiorstwo to natomiast zespół zorganizowanych składników (materialnych i niematerialnych), przeznaczonych do prowadzenia działalności gospodarczej, w tym oznaczenie indywidualizujące przedsiębiorstwo (nazwa przedsiębiorstwa), co uregulowane zostało w art. 551 Kodeksu cywilnego (dalej „k.c.”).

Czym jest firma?

Przedsiębiorca to podmiot gospodarczy, przedsiębiorstwo zaś stanowi zestaw narzędzi pozwalających mu na prowadzenie działalności gospodarczej. Zatem czym właściwie jest firma? Jej istota nie sprowadza się ani do przedsiębiorcy, ani do przedsiębiorstwa – to odrębne pojęcie, które zasługuje na bliższe omówienie.

Prawodawca uregulował przepisy dotyczące firmy tuż pod definicją przedsiębiorcy – art. 432 k.c. i następne. Zgodnie z tymi przepisami firma stanowi oznaczenie przedsiębiorcy, które umożliwia jego identyfikację w obrocie prawnym i gospodarczym.

W przypadku osób fizycznych firma składa się z ich imienia i nazwiska (zob. art. 434 k.c.). Ustawodawca umożliwia dodanie do firmy pseudonimu lub określenia wskazującego na przedmiot działalności przedsiębiorcy – w Polsce swego czasu popularnym było dodawanie „BUD” lub „X” na końcu pseudonimu. Natomiast firma osoby prawnej to jej nazwa wraz ze wskazaniem formy prawnej (zob. art. 435 k.c.). Poza Kodeksem cywilnym firma spółek handlowych uregulowana jest również w Kodeksie spółek handlowych.

Kodeks cywilny stanowi, że przedsiębiorca podejmując działalność gospodarczą, zobowiązuje się do jej prowadzenia pod firmą, która to musi być ujawniona we właściwym rejestrze.

W kolejnym artykule Kodeksu cywilnego – art. 433 – uregulowane zostały dwie przesłanki, które muszą zostać spełnione – wybrana przez przedsiębiorcę nazwa (oznaczenie) musi się odróżniać od tych, pod którymi działają inni przedsiębiorcy prowadzący działalność na tym samym rynku. Zasada wskazująca, że firma musi się wyróżniać ma na celu zapewnienie przejrzystości oznaczania przedsiębiorców, ale również ma ochronić przed naruszeniami ze strony konkurencji.

Wykorzystanie cudzej renomy

Wykorzystanie cudzej rozpoznawalności i wypracowanej renomy byłoby nieuczciwe, zwłaszcza, że wiąże się to z ogromnymi nakładami pracy i środków, na przykład związanych z wprowadzeniem innowacyjnych produktów czy usług. Kluczowe jest wskazanie, że firma przedsiębiorcy ma się odróżniać od tych, pod którymi działają przedsiębiorcy prowadzący działalność na tym samym rynku – rynku oferującym te same produkty lub usługi w miejscu, do którego dostęp ma określone grono klientów – prosto mówiąc – przedsiębiorcami prowadzącymi wobec siebie działalność konkurencyjną. Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 15 grudnia 2022 r. (sygn. I AGa 118/22) „Nic nie stoi na przeszkodzie, aby tak samo oznaczone przedsiębiorstwa działały na zupełnie odrębnym terenie, w ten sposób, że ich klientela nie krzyżuje się”. Stawiam w tym miejscu otwarte pytanie, czy w dobie cyfryzacji, klientela ta nie krzyżuje się już praktycznie w większości przypadków działalności gospodarczych?

Wprowadzenie odbiorców w błąd

Naruszenie lub zagrożenie prawa do firmy przedsiębiorcy to również wprowadzenie odbiorców w błąd, w szczególności co do tożsamości przedsiębiorcy, przedmiotu i miejsca wykonywania działalności, co wynika z drugiej przesłanki wskazanej przez ustawodawcę w art. 433 k.c. Ustawodawca poprzez zastosowanie sformułowania „w szczególności” wskazuje na otwarty katalog przykładów informacji, które mogą wprowadzać w błąd. Powyższe działanie – jak i wcześniejsza przesłanka dot. odróżnialności – polega na wykorzystaniu renomy innego przedsiębiorcy działającego na rynku.

Weryfikując, czy firma przedsiębiorcy wprowadza bądź nie, w błąd należy przyjąć perspektywę przeciętnego odbiorcy o niezbyt wysokim poziomie staranności uwzględniając sposób, w jaki informacja lub komunikat są rozumiane przez osobę o przeciętnym poziomie wiedzy na dany temat. Taki odbiorca nie analizuje szczegółowo wszystkich informacji, może nie zwracać uwagi na detale, a swój osąd zwykle opiera się na pierwszym wrażeniu. Określenie przeciętnego odbiorcy ewoluowało wraz z rozwojem doktryny i orzecznictwa w zakresie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji, natomiast zastosowanie oceny tej jest również skuteczne w przypadku przepisów Kodeksu cywilnego o firmie.

Podstawy ochrony prawnej firmy

Jakie rozwiązania prawne przewidział ustawodawca w zakresie ochrony firmy przedsiębiorcy? W przypadku naruszenia prawa do firmy, podmiot, którego prawa zostały naruszone, może domagać się zaprzestania bezprawnych działań, naprawienia szkód, domagania się złożenia odpowiednich oświadczeń, a także może wystąpić o odszkodowanie lub zwrot korzyści, które pozwany uzyskał.

W pierwszej kolejności pomyśleć by można, że ochrona firmy przysługuje przedsiębiorcy w ramach ochrony dóbr osobistych przewidzianej w art. 24 k.c. Jednak, zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego z 11 czerwca 2012 r. (sygn. V ACa 255/12), „firma jest tworzona z oznaczeń stanowiących dobra osobiste podmiotów prawa cywilnego, chronione na podstawie art. 24 k.c. Z chwilą jednak, gdy dobra te służące oznaczeniu przedsiębiorcy przeistaczają się w jego firmę, ochrona tych dóbr odbywa się na podstawie art. 4310 k.c. i wyłączone jest stosowanie art. 24 k.c.”. Oznacza to, wyłączenie klasycznej ochrony dóbr osobistych na rzecz realizacji ochrony prawa do firmy na podstawie dedykowanych przepisów. Tym samym przedsiębiorca ma prawo domagać się zaprzestania używania przez inne podmioty oznaczeń tożsamych lub podobnych, jeśli mogą one wprowadzać w błąd, oraz dochodzić roszczeń o odszkodowanie lub zwrot korzyści uzyskanych bezprawnie w wyniku naruszenia jego prawa do firmy. Zgodnie z wypracowaną doktryną, by móc skorzystać z powyższych narzędzi prawnych firma przedsiębiorcy musi być wpisana do właściwego rejestru.

Zależność między firmą a marką

Kodeks cywilny zobowiązuje przedsiębiorców do działania pod firmą. Nie ulega też wątpliwości, że głównym motywem podejmowania działalności gospodarczej, zarówno indywidualnej, jak w formie zorganizowanego przedsiębiorstwa (w tym spółek prawa handlowego), jest chęć oferowania innowacyjnych bądź konkurencyjnych rozwiązań w warunkach gospodarki wolnorynkowej.

Przekłada się to na dążenie do tego, m.in., żeby towary lub usługi, które dany przedsiębiorca świadczy, były jednoznacznie rozpoznawalne jako towary i usługi pochodzące od niego oraz wybierane z oferty dostępne na rynku jako cieszące się zaufaniem w zakresie ceny, jakości bądź innych decydujących u ich nabywcy preferencji. W tym zakresie przedsiębiorca może oczywiście powoływać się na ochronę wynikającą z przepisów Kodeksu cywilnego dot. firmy. Nie jest to jednak jedyny sposób zabezpieczenia firmy, rozumianej jako oznaczenie przedsiębiorcy prowadzącego działalność na określonym rynku.

Przedsiębiorcy, którzy chcą budować markę wokół swoich towarów lub usług, coraz częściej sięgają nie tylko po ochronę wynikającą z ogólnych przepisów prawa cywilnego, ale też prawa własności intelektualnej, dotyczącą przede wszystkim znaków towarowych. Warto przy tym zwrócić uwagę, że marka nie posiada definicji ustawowej. Pewnym wskaźnikiem może być międzynarodowy standard ISO, który definiuje markę jako wartości niematerialne obejmujące w szczególności nazwy, terminy, oznaczenia, symbole, logotypy i wzory, lub kombinacje powyższych, przeznaczone do identyfikacji towarów, usług lub podmiotów, lub ich kombinacji, tworzące w umysłach interesariuszy wyróżniające się obrazy i skojarzenia, generując w ten sposób korzyści lub wartości ekonomiczne (ISO 10668:2010, pkt. 2.2.). Zdarza się, że w mowie potocznej markę utożsamia się z pojęciem znaku towarowego, co nie jest prawidłowe.

Znakiem towarowym jest bowiem każde oznaczenie umożliwiające odróżnienie towarów jednego przedsiębiorstwa od towarów innego przedsiębiorstwa oraz możliwe do przedstawienia w rejestrze znaków towarowych w sposób pozwalający na ustalenie jednoznacznego i dokładnego przedmiotu udzielonej ochrony (art. 120 ust. 1 prawa własności przemysłowej). W szczególności może to być wyraz, włącznie z nazwiskiem, rysunek, litera, cyfra, kolor, forma przestrzenna, w tym kształt towaru lub opakowania, a także dźwięk. Oznacza to, że znak towarowy będzie elementem marki, marka jednak jest pojęciem szerszym od znaku. Oba pojęcia jednak będą silnie związane ze skojarzeniami, jakie budzi dany element w umyśle odbiorców.

Odnosząc z kolei te dwa pojęcia do firmy, nie ulega wątpliwości, że firmę, rozumianą jako oznaczenie przedsiębiorcy, można chronić także jako znak towarowy. W zależności od przyjętej strategii biznesowej i skali działalności jest to aspekt, który warto wziąć pod uwagę na wstępnym etapie projektowania działalności. Rejestrując znaki towarowe, należy bowiem uwzględnić dwie kategorie przesłanek, które mogą wpłynąć na skuteczną rejestrację. I choć nie wpływa to jednocześnie na rejestrację firmy zgodnie z przepisami Kodeksu cywilnego, to w rzeczywistej działalności biznesowej może prowadzić do utrudnienia budowanych spójnych skojarzeń z marką danego przedsiębiorcy.

Firma a znak towarowy albo firma i znak towarowy

Przesłanki rejestracyjne znaków towarowych dzielimy na:

- tzw. bezwzględne przeszkody rejestracji, które Urząd Patentowy bada w toku postępowania zgłoszeniowego z urzędu, oraz

- przesłanki względne, które są przedmiotem sprzeciwu, i inicjowane są przez inne podmioty na rynku, które posiadają wcześniejsze prawo, które zgłaszany przez nas znak towarowy może naruszać.

Do tych ostatnich należą np. bądź prawa osobiste lub majątkowe, choć jako podstawa sprzeciwu może też wystąpić prawo do firmy (które nauka prawa klasyfikuje jako prawo mieszane osobisto-majątkowe). Powołując się jednak na prawo do firmy, jako prawo naruszane przez zgłoszenie znaku towarowych, będzie trzeba wykazać:

- że prawo do firmy istniało wcześniej (np. poprzez wskazanie zarejestrowania działalności w odpowiednim rejestrze),

- naruszenie musi kolidować z zakresem kwestionowanego znaku (tj. towarami i usługami, na które został zgłoszony).

To już może okazać się zaś trudniejsze, ze względu na różnice w klasyfikacji przedmiotu działalności proponowanej przez rejestry właściwe do rejestracji działalności oraz klasyfikację, którą wykorzystuje się do konstruowania wykazu towarów znaków towarowych. Może się wszak okazać, że zgłaszany znak nie będzie powodował konfuzji względem prawa do firmy ze względu na to, że firma i znak choć oferują towary z tej samej szerszej kategorii, to właściwe ich działalności pod-kategorie są węższe i w związku z tym odbiorcy będą wiedzieli, że dany towar (np. mydło) nabędą od podmiotu X, ale już podmiot ten nie produkuje np. szamponów, które oferuje zgłaszający znak towarowy Y (nie oferując przy tym mydeł).

Podstawa prawna:

- Ustawa z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (tekst jedn. DzU z 2024 r. poz. 1061 ze zm.),

- Ustawa z 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych (tekst jedn. DzU z 2024 r. poz. 18 ze zm.),

- Ustawa z 30 czerwca 2000 r. Prawo własności przemysłowej (tekst jedn. DzU z 2023 r. poz. 1170).

Zdaniem autorek

Ewa Bugajska - adwokat w kancelarii Eversheds Sutherland Poland

Laura Szewczak - corporate trainee w kancelarii Eversheds Sutherland Poland

Firma stanowi podstawowe oznaczenie przedsiębiorcy, umożliwiające rozpoznanie go na rynku. Istotne jest, aby firma była unikalna i odróżniała się od oznaczeń innych podmiotów, w przeciwnym razie może dojść do wprowadzenia klientów w błąd. Firma podlega ochronie prawnej, co oznacza możliwość dochodzenia swoich praw przez przedsiębiorcę w przypadku naruszenia przez inne podmioty, a tym samym pozwala na ochronę przed nieuczciwą konkurencją.

Jednocześnie, rejestrując swoją działalność, warto rozważyć możliwe do zarejestrowania znaki towarowe, które pozwolą na budowę marki od samego początku. Posiadanie spójnej koncepcji w tym zakresie pozwala uniknąć zmian projektowanych identyfikacji marketingowej, przede wszystkim graficznej i związanych z tym kosztów.