Długotrwałe postępowania rozwodowe coraz częściej stają się źródłem problemów finansowych rodzin. W sytuacji, gdy rozwód toczy się przez wiele miesięcy lub nawet lat, kluczowe znaczenie ma zapewnienie środków na bieżące utrzymanie małżonka i dzieci. Ustawodawca przewidział w tym zakresie szczególny mechanizm – instytucję zabezpieczenia roszczeń na czas trwania postępowania, uregulowaną w art. 730 i n. k.p.c., a w sprawach rodzinnych w szczególności w art. 753 § 1 k.p.c. Podstawą ubiegania się w formie zabezpieczenia poprzez zobowiązanie jednego z małżonków do pokrywania kosztów utrzymania rodziny stanowi art. 27 k.r.o. Regulacja przepisu art. 27 k.r.o. stanowi konkretyzację obowiązku z art. 23 k.r.o., w którym wyrażono m.in. obowiązek małżonków do wzajemnej pomocy i współdziałania dla dobra rodziny. Obowiązek ten należy odróżnić od obowiązku alimentacyjnego względem dzieci, albowiem zaspokajanie potrzeb rodziny związane jest również z potrzebami małżonka.
Podstawa prawna zabezpieczenia
Zgodnie z art. 753 § 1 k.p.c. w sprawach o alimenty oraz o przyczynianie się do zaspokajania potrzeb rodziny sąd może w ramach zabezpieczenia zobowiązać jednego z małżonków do określonych świadczeń na rzecz drugiego małżonka i wspólnych dzieci. Wskazany w art. 27 k.r.o. obowiązek występować może w różnych postaciach. Polegać może bowiem zarówno na uzyskiwaniu materialnych środków do życia drogą pracy zarobkowej, jak i na pełnieniu niezarobkowych zadań rodzinnych – prowadzeniu wspólnego gospodarstwa domowego i pracy w tym gospodarstwie czy też wychowywaniu dzieci. Czasami również pomoc rodzinie współmałżonka może być sposobem realizacji obowiązku alimentacyjnego między małżonkami. Realizacja obowiązku zaspokajania potrzeb rodziny może przejawiać się także w świadczeniu pracy na rzecz drugiego małżonka, który prowadzi działalność gospodarczą.
Co istotne, zabezpieczenie to ma charakter tymczasowy i obowiązuje do czasu prawomocnego zakończenia postępowania. Jego celem jest zagwarantowanie, by w toku procesu żadna ze stron nie została pozbawiona środków do życia, a koszty utrzymania rodziny były nadal zaspokajane. Okres zabezpieczenia jest o tyle istotny, że z uwagi na długotrwałe postępowania sądowe często może dochodzić do sytuacji, w której małżonek zobowiązany do łożenia na rzecz drugiego z uwagi na zmianę sytuacji osobistej i finansowej może nie być już w stanie wykonywać obowiązków nałożonych przez sąd. Wówczas zobowiązanemu przysługuje możliwość złożenia wniosku o uchylenie bądź zmianę treści zapadłego wcześniej postanowienia.
W doktrynie i judykaturze pewne kontrowersje wzbudza charakter obowiązku z art. 27 k.r.o. W szczególności chodzi o to, czy jest to obowiązek alimentacyjny, czy też obowiązek zaspokajania potrzeb rodziny o „alimentacyjnym charakterze”. Należy zauważyć, że obowiązek z art. 27 k.r.o., w przeciwieństwie do tzw. zwykłego obowiązku alimentacyjnego, ciąży na małżonkach w interesie całej grupy rodzinnej oraz gospodarstwa domowego. Nie służy on zatem zaspokajaniu wyłącznie potrzeb indywidualnych, lecz potrzeb postrzeganych z perspektywy rodziny jako jednostki społecznej.
W praktyce sądy orzekają zabezpieczenia zarówno w oparciu o żądanie pozwu rozwodowego, jak i na wniosek złożony odrębnie w toku postępowania. Dla skuteczności wniosku konieczne jest wykazanie interesu prawnego w udzieleniu zabezpieczenia – czyli realnego zagrożenia, że brak zabezpieczenia uniemożliwi zaspokojenie podstawowych potrzeb.
Problemy orzecznicze
Choć przepisy są stosunkowo jasne, praktyka orzecznicza bywa niejednolita. Częstym problemem jest opóźnienie w rozpoznawaniu wniosków o zabezpieczenie – zwłaszcza w dużych sądach, gdzie postępowania rodzinne trwają wiele miesięcy lub nawet lat. W tym czasie jedna ze stron, zwykle małżonek sprawujący bezpośrednią opiekę nad dziećmi, pozostaje bez środków na życie.
Trudności pojawiają się także w ustaleniu realnych dochodów stron. Wnioskodawcy często nie dysponują aktualnymi dokumentami finansowymi drugiego małżonka, a sądy nie mają narzędzi do szybkiej weryfikacji takich danych. W efekcie orzeczenia o zabezpieczeniu opierają się niekiedy na szacunkach lub danych historycznych, co rodzi ryzyko nieadekwatności wysokości świadczenia.
Praktyczne wskazówki
Z perspektywy pełnomocnika kluczowe jest, aby wniosek o zabezpieczenie był dobrze uzasadniony i poparty dokumentami. Warto przedstawić zestawienie miesięcznych kosztów utrzymania rodziny – wydatków na mieszkanie, media, żywność, edukację dzieci czy opiekę zdrowotną. Do wniosku należy dołączyć dowody w postaci rachunków, potwierdzeń przelewów, faktur, a także informacji o dochodach obu stron, jeśli są dostępne.
Praktyka pokazuje, że im bardziej kompletny i precyzyjny wniosek, tym większe szanse na szybkie jego rozpoznanie. Warto też wskazać, że sąd ma możliwość wydania postanowienia na posiedzeniu niejawnym, co w sprawach pilnych znacząco przyspiesza procedurę.
W razie oddalenia wniosku należy pamiętać, że przysługuje na nie zażalenie – w praktyce często skuteczne, zwłaszcza gdy sytuacja życiowa rodziny uległa zmianie lub sąd pierwszej instancji pominął istotne dowody.
Wnioski i postulaty
Zabezpieczenie kosztów utrzymania rodziny stanowi jedno z najważniejszych narzędzi ochrony stron w długotrwałych procesach rozwodowych. Daje realną gwarancję, że w toku sporu o rozwód i podział majątku nie dojdzie do zachwiania równowagi finansowej między stronami.
Z punktu widzenia praktyki warto postulować usprawnienie rozpoznawania wniosków o zabezpieczenie – np. poprzez szersze stosowanie posiedzeń niejawnych oraz obowiązek szybkiego przekazywania danych finansowych między organami. Sprawne orzekanie o zabezpieczeniu jest często kluczem do zachowania stabilności rodziny w okresie największego kryzysu.
adw. Danuta Knapik
Kancelaria Adwokacka w Katowicach
