- Czy w podstawie naliczenia trzynastki należy uwzględnić wynagrodzenie wypłacone w poprzednim roku, czy też przysługujące za te 12 miesięcy?

Z ustawy z 12 grudnia 1997 r. o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym dla pracowników jednostek sfery budżetowej (DzU nr 160, poz. 1080 ze zm., dalej ustawa o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym) wynika, że podstawą jest wynagrodzenie, które pracownik otrzymał w ciągu roku kalendarzowego, za który ono przysługuje. Dlatego podstawą do wyliczenia trzynastej pensji w 2014 r. jest suma wynagrodzenia wypłaconego za 2013 r.  Pracodawcy często mają wątpliwość, czy ?u osób, których wypłata przypada do 10. dnia następnego miesiąca, w podstawie należy uwzględnić pobory za grudzień przelane w styczniu następnego roku. Czy może należy zastosować metodę kasową, czyli nie analizować, jakiego okresu dotyczy wypłata, byleby mieściła się od 1 stycznia do ostatniego dnia grudnia. Według ustawy podstawę stanowią pieniądze wypłacone, a nie należne za dany rok kalendarzowy. Gdyby prawodawcy chodziło o środki należne za rok, użyłby zwrotu „wynagrodzenie przysługujące za dany rok". Tutaj należy przyjąć wykładnię racjonalnego ustawodawcy, który celowo użył tego sformułowania. Dlatego do podstawy 13-tki niezasadne jest wliczanie wynagrodzenia za grudzień wypłaconego w styczniu.

- Jakie składniki ująć w podstawie 13. pensji?

Jej podstawę stanowi wynagrodzenie i inne świadczenia ze stosunku pracy przyjmowane do obliczenia ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy, a także wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy. Nie wylicza się go jak ekwiwalent za urlop, ale przyjmuje analogiczne składniki jak przy wyliczaniu ekwiwalentu. Ponieważ 13-tka jest uprawnieniem osób zatrudnionych w jednostkach sfery budżetowej, przede wszystkim należy sprawdzić, czy dla określonej grupy pracowników nie ma odrębnego rozporządzenia, które ustala sposób wyliczania wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy ?i wysokość ekwiwalentu za urlop. Takie przepisy istnieją dla nauczycieli i nauczycieli akademickich. Tam są elementy, które pomija się przy ustaleniu wynagrodzenia za urlop i te same trzeba pominąć przy ustalaniu wysokości 13-tki.

- Czy do podstawy trzynastki wlicza się dodatek za wysługę lat wypłacany za okres choroby?

W tej sprawie są zdania odrębne. Z jednej strony ze stanowiska Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej ?z 20 stycznia 2010 r. w sprawie wliczania dodatku stażowego do podstawy trzynastki (opublikowanego ?w „Rzeczpospolitej" 20 stycznia 2010 r.) wynika, ?że dodatek stażowy jest gratyfikacją za długi staż ?i jego wypłata nie zależy od tego, czy etatowiec faktycznie wykonuje pracę. Wystarczy, że pozostaje ?w stosunku pracy. Według resortu nie można rozciągać pojęcia „wynagrodzenie za czas niezdolności do pracy wskutek choroby" na dodatek stażowy. Jest on bowiem składnikiem wypłacanym oprócz świadczeń chorobowych i zasiłku opiekuńczego. Z drugiej strony przyjęcie do podstawy dodatku stażowego za czas choroby jest ewidentnie sprzeczne z podstawowym założeniem dodatkowego wynagrodzenia rocznego. Sąd Najwyższy w uchwale z 7 lipca 2011 r. (III PZP 3/11) uznał, że „dodatkowe wynagrodzenie roczne (tak samo, jak »nagroda« przewidziana w ustawie z 1985 r.) jest premią, gdyż mechanizm nabywania prawa do tego świadczenia jest inny niż w odniesieniu do prawa do wynagrodzenia za pracę. Prawo do wynagrodzenia za pracę pracownik uzyskuje sukcesywnie, w miarę jej należytego wykonywania. Natomiast prawo do premii z reguły powstaje dopiero po upływie pewnego określonego okresu oraz może być uzależnione od innych przesłanek niż należyte wykonywanie pracy". Dlatego trudno wliczać do podstawy premii (trzynastki), której zasadniczą przesłanką jest przepracowanie wymaganego okresu w danym roku kalendarzowym u jednego pracodawcy, kwotę wynagrodzenia otrzymaną z tytułu nieprzepracowania z powodu choroby. Prowadzi to do absurdalnych rezultatów. W tej sytuacji należałoby raczej przeprowadzić wykładnię w zgodzie z art. 2 pkt 1 ustawy o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym i wyłączyć dodatek stażowy za czas choroby z podstawy trzynastki. Będzie to zgodne z ratio legis ustawy.

- Czy faktycznie pracownik musi przepracować ponad pół roku, czy ma być w zatrudnieniu pół roku, aby otrzymać trzynastkę?

Nad tym zagadnieniem wielokrotnie zastanawiał się Sąd Najwyższy w wyrokach i w uchwałach. A to dlatego, że ustawodawca nie wprowadził ostrej definicji pojęcia „okres przepracowany". Stąd od wejścia w życie ustawy trwały spory interpretacyjne. W uchwale z 25 lipca 2003 r. (III PZP 7/03) SN stwierdził, że warunkiem nabycia prawa do dodatkowego wynagrodzenia rocznego w pełnej wysokości na podstawie art. 2 ust. 1 ustawy ?o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym jest efektywne przepracowanie pełnego roku kalendarzowego ?u danego pracodawcy. Obecnie linia orzecznicza ?SN ugruntowała się (potwierdziła to np. uchwała ?z 7 lipca 2011 r., III PZP 3/11) i można uznać, że należy faktycznie przepracować pół roku, aby otrzymać premię roczną. Moim zdaniem należy przeliczyć faktycznie przepracowane dni w roku i odnieść do nominału dni do przepracowania. Gdy wynik równa się co najmniej połowie dni roboczych, 13-tka przysługuje. W tej sprawie istnieją też zdania odrębne na temat wyliczania okresu, który powoduje nabycie prawa do trzynastej pensji. Oczywiście jako dni robocze należy potraktować dni urlopu wypoczynkowego oraz innych nieobecności, które według ustawy nie wyłączają prawa do wynagrodzenia rocznego, np. urlopy macierzyńskie, wychowawcze, dla poratowania zdrowia itp. Warunku półrocznego stażu nie wymaga się przy przejściu pracownika na emeryturę oraz w razie śmierci pracownika.

- Czy wynagrodzenie za okres urlopu dla poratowania zdrowia jest wyłączone z podstawy 13-tki?

W ustawie o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym jest ogólne odniesienie do ustalania jego podstawy. Uwzględnia się wynagrodzenie i inne świadczenia ze stosunku pracy przyjmowane do obliczenia ekwiwalentu pieniężnego za urlop wypoczynkowy, a także wynagrodzenie za urlop wypoczynkowy. Jeśli chodzi ?o poszczególne składniki pensji, należy je skonfrontować z właściwym rozporządzeniem. Przy urlopie dla poratowania zdrowia dla nauczycieli szkół podstawowych, gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych sprawa jest jasna. Wynagrodzenia za okres urlopu dla poratowania zdrowia nie wlicza się do podstawy dodatkowego wynagrodzenia rocznego. Potwierdzają to uchwały SN z 10 października 2000 r. (III ZP 22/00) ?i z 25 lipca 2003 r. (III PZP 7/03). Wynika to z konstrukcji ustawy, która na podstawie właściwego rozporządzenia wyłącza składniki wynagrodzenia. W tym wypadku jest nim przychód za czas innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy.

Sprawa nie jest już tak oczywista, jeśli chodzi ?o nauczycieli akademickich. Pracowników tych obowiązuje rozporządzenie ministra nauki i szkolnictwa wyższego z 2 listopada 2006 r. w sprawie sposobu ustalania wynagrodzenia za urlop wypoczynkowy oraz ekwiwalentu pieniężnego za okres niewykorzystanego urlopu wypoczynkowego nauczycieli akademickich (DzU nr 203, poz. 1499 ze zm.). Brzmienie § 1 pkt 9 jest węższe i określa: wynagrodzenia za czas niezdolności ?do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną. Ewidentnie brakuje tutaj stwierdzenia „czas innej usprawiedliwionej nieobecności w pracy". Urlop dla poratowania zdrowia jest innym zdarzeniem usprawiedliwiającym nieobecność pracownika niż niezdolność do pracy wskutek choroby lub odosobnienia w związku z chorobą zakaźną ?(uchwała SN z 25 lipca 2003 r., III PZP 7/03). ?Dlatego nie ma podstaw do wyłączania go z podstawy 13-tki dla nauczycieli akademickich. Nie wyklucza ?tego rozporządzenie właściwe dla nich, jak i nie jest ?w kolizji z ratio legis ustawy, ponieważ okres urlopu ?dla poratowania zdrowia wymienia się jako ten, ?który nie zmniejsza stażu wymaganego do otrzymania 13-tki. W tej sprawie redakcja wystąpiła z pytaniem ?do Ministerstwa Pracy i Polityki Społecznej.

Analogicznie jest z urlopem do celów naukowych, artystycznych lub kształcenia zawodowego. Przenoszenie przez analogię na nauczycieli akademickich uchwał SN, które mają inną podstawę prawną niż ta, która obowiązuje nauczycieli akademickich, jest błędne.

- Czy aby dostać trzynastkę, nauczyciel musi być zatrudniony 1 września?

Z ustawy o dodatkowym wynagrodzeniu rocznym wynika, że trzynastka przysługuje po przepracowaniu u pracodawcy całego roku kalendarzowego. ?To podstawowa zasada. Ten, kto nie przepracował ?u pracodawcy całego roku kalendarzowego, nabywa prawo do pensji rocznej w wysokości proporcjonalnej ?do okresu przepracowanego pod warunkiem, że wynosi on co najmniej 6 miesięcy. Jednak ten przepis wyłącza nauczycieli i nauczycieli akademickich z obowiązku przepracowania co najmniej 6 miesięcy, jeśli nawiązano ?z nimi stosunek pracy w trakcie roku kalendarzowego zgodnie z organizacją pracy szkoły (uczelni). Spowodowane jest to tym, że rok szkolny/akademicki ma inną datę rozpoczęcia i zakończenia niż rok kalendarzowy. Co do zasady rok szkolny rozpoczyna się 1 września i kończy ostatniego dnia sierpnia. Natomiast rok akademicki rozpoczyna się 1 października i kończy ostatniego dnia września. Dlatego musi być powiązanie zatrudnienia z dniem organizacji roku szkolnego. Można przyjąć, że gdy zatrudnienie startuje od pierwszego dnia roboczego roku szkolnego, a rok szkolny rozpoczyna się z dniem, który jest dla organizacji dniem wolnym od pracy i od zajęć szkolnych, np. sobota lub niedziela, ?to został spełniony warunek nawiązania stosunku pracy zgodnie z organizacją pracy szkoły. Nie ma natomiast podstaw, aby uznać, że każde późniejsze lub wcześniejsze zatrudnienie spełnia warunek rozpoczęcia pracy zgodnie z organizacją roku szkolnego. ?W takim wypadku trzynastka nie należy się i warunkiem jej uzyskania jest przepracowanie co najmniej ?6 miesięcy.