Tak uznał Sąd Najwyższy w wyroku z 24 kwietnia 2014 r. I (II CSK 173/13).
Powódka (spółka z o.o.) prowadziła działalność gospodarczą m.in. w zakresie gier na automatach o niskich wygranych. Po przeprowadzonej kontroli 17 grudnia 2009 r. funkcjonariusze Urzędu Celnego zatrzymali trzy automaty. Prokurator rejonowy zatwierdził tę czynność, jednak jego postanowienie zostało uchylone przez sąd rejonowy, gdyż nie zawierało uzasadnienia, które pozwalałoby na dokonanie jego kontroli instancyjnej.
Urząd Celny 8 stycznia 2010 r. wszczął postępowanie w sprawie o przestępstwo skarbowe i uznał automaty za dowody rzeczowe. Automaty zostały powódce zwrócone 8 kwietnia 2010 r. Postanowieniem z 19 lipca 2010 r. prokuratur apelacyjny zażądał ponownego wydania automatów w związku z podejrzeniem popełnienia przestępstwa karno-skarbowego. Postanowienie to zostało utrzymane w mocy przez sąd rejonowy. Przeprowadzony dowód z opinii biegłego potwierdził, że na zatrzymanych automatach możliwe było wybranie stawki o wartości przekraczającej dopuszczalną granicę i uzyskanie większych wygranych.
Powódka wystąpiła przeciwko Skarbowi Państwa o odszkodowanie na podstawie art. 417 kodeksu cywilnego (k.c.), twierdząc, że zajęcie automatów było bezprawne – nastąpiło przed wszczęciem postępowania karnego i nie miało oparcia w wymaganym przepisami procedury karnej postanowieniu prokuratora. Sądy I i II instancji nie uwzględniły powództwa, stwierdzając brak bezprawności działań urzędników celnych. Materialnoprawną podstawą dokonanej przez nich kontroli był art. 107 § 1 k.k.s. oraz art. art. 2 ust. 2b ustawy o grach i zakładach wzajemnych, a podstawą formalną art. 30 ust. 1 i ust. 2 pkt 3 ustawy o służbie celnej i wydanych na tej podstawie przepisach wykonawczych. Skoro funkcjonariusze celni nabrali obiektywnie uzasadnionego podejrzenia popełnienia przestępstwa, to byli uprawnieni do żądania wydania automatów jako mogących stanowić dowód w sprawie lub – w razie odmowy dobrowolnego ich wydania – przeprowadzić ich odebranie. W tym ostatnim przypadku mieli obowiązek niezwłocznego zwrócenia się do prokuratora o zatwierdzenie przeszukania i zatrzymania, co nastąpiło. Uchylenie przez sąd rejonowy postanowienia prokuratora jedynie z przyczyny formalnej nie mogło skutkować oceną bezprawności dotychczas podjętych działań.
Powódka wniosła skargę kasacyjną, którą Sąd Najwyższy uznał za zasadną, stwierdzając, że sądy nie dokonały prawidłowej analizy stanu faktycznego pod kątem przesłanek warunkujących odpowiedzialność Skarbu Państwa, tj. w pierwszej kolejności bezprawności działania urzędników służby celnej, a w dalszej kolejności szkody i związku przyczynowego między tym działaniem a szkodą.
Zdaniem eksperta
Michał Prokop, adwokat w warszawskim biurze Rödl & Partner
Zgodnie z art. 417 § 1 k.c. Skarb Państwa ponosi odpowiedzialność za szkodę wyrządzoną przez niezgodne z prawem działanie lub zaniechanie przy wykonywaniu władzy publicznej. Przesłanka „niezgodności z prawem" nie jest warunkowana stwierdzeniem winy, wymaga natomiast wykazania bezprawności. W orzecznictwie Sądu Najwyższego bezprawność rozumiana jest jako zachowanie kolidujące z porządkiem prawnym, polegające na sprzeczności między zakresem kompetencji organu, sposobem jego postępowania i treścią rozstrzygnięcia, wynikającymi z wzorca ustawowego, a jego działaniem rzeczywistym (wyroki SN: z 8 stycznia 2002 r., I CKN 581/99; z 6 lutego 2002 r., V CKN 1248/00; z 19 kwietnia 2012 r., IV CSK 406/11).
W komentowanej sprawie przy badaniu kwestii bezprawności konieczne było zatem zanalizowanie zgodności działań podjętych przez funkcjonariuszy celnych z właściwymi normami kompetencyjnymi służby celnej, a także z przepisami kodeksu postępowania karnego (k.p.k.).
Funkcjonariusze celni są uprawnieni z mocy art. 30 ust. 2 pkt 3 ustawy o służbie celnej do kontroli polegającej na sprawdzeniu prawidłowości przestrzegania przepisów prawa regulujących urządzanie i prowadzenie gier hazardowych, o których mowa w ustawie o grach hazardowych, oraz zgodności tej działalności z udzieloną koncesją lub zezwoleniem oraz zatwierdzonym regulaminem. Wykonując kontrolę, mogą przeprowadzać w uzasadnionych wypadkach w drodze eksperymentu, doświadczenia lub odtworzenia możliwości gry na automacie, gry na automacie o niskich wygranych lub gry na innym urządzeniu oraz zabezpieczać zebrane dowody (art. 32 ust. 1 pkt 13–14 ustawy). Rzeczy mogące stanowić dowód w sprawie lub podlegające zajęciu w celu zabezpieczenia kar majątkowych, środków karnych o charakterze majątkowym albo roszczeń o naprawienie szkody mogą być odebrane bez uprzedniej decyzji procesowej sądu lub prokuratora tylko w wypadkach niecierpiących zwłoki (art. 217 § 1 k.p.k.), jednak z obowiązkiem uzyskania następczo zatwierdzenia czynności (art. 217 § 3 w zw. z art. 220 § 3 k.p.k.). Dokonywanie czynności procesowych przed wydaniem postanowienia o wszczęciu śledztwa lub dochodzenia może mieć miejsce w granicach wyznaczonych w art. 308 k.p.k. Legalność działań podjętych przez funkcjonariuszy wymaga zatem stwierdzenia wystąpienia szczególnych okoliczności – uzasadniających interwencję i rodzaj zastosowanych środków oraz zachowanie określonej procedury. Sądy w komentowanej sprawie nie dokonały analizy, czy podjęte przez funkcjonariuszy celnych czynności miały uzasadnienie w szczególnych okolicznościach, tj. czy zaszły przesłanki zatrzymania automatów niezwłocznie po przeprowadzeniu kontroli celnej. Stwierdzenie, że zachowaniu funkcjonariuszy nie można przypisać bezprawności, było zatem przedwczesne.
Niezależnie od tego Sąd Najwyższy słusznie zwrócił uwagę, że sama bezprawność działań w rozumieniu art. 417 § 1 k.c. nie jest wystarczającą przesłanką stwierdzenia odpowiedzialności Skarbu Państwa. Koniecznym elementem tej odpowiedzialności jest również wystąpienie szkody oraz związku przyczynowego między zachowaniem funkcjonariuszy a szkodą. Dla oceny związku przyczynowego i w konsekwencji rozmiaru szkody mogły być istotne wydane w sprawie decyzje procesowe (m.in. postanowienie prokuratora zatwierdzające zatrzymanie i postanowienie sądu uchylające to postanowienie).
