Powszechnie uważa się, że upadłość przedsiębiorcy uniemożliwia odzyskanie od niego pieniędzy. W większości przypadków odzyskanie  wszystkich środków nie jest możliwe, bo wniosek o ogłoszenie upadłości przedsiębiorcy składa się wówczas, gdy nie jest on już w stanie na bieżąco regulować swoich zobowiązań. Nie oznacza to jednak, że należy zrezygnować z prób dochodzenia swoich należności na etapie postępowania upadłościowego.

Plan podziału

Głównym sposobem zaspokojenia wierzycieli w toku postępowania upadłościowego obejmującego likwidację majątku upadłego jest podział funduszów masy upadłości i sum uzyskanych ze zbycia rzeczy i praw obciążonych hipoteką, zastawem, zastawem rejestrowym, zastawem skarbowym i hipoteką morską na podstawie planu podziału.

Ten sposób zaspokojenia wierzycieli jest w postępowaniu likwidacyjnym zasadą, od której są wyjątki, np. bieżące zaspokajanie należności w miarę wpływu stosownych sum do masy - za zgodą sędziego – komisarza, potrącenie wierzytelności w przypadkach wymienionych w ustawie Prawo upadłościowe i naprawcze (dalej: ustawa), czy sprzedaż przedmiotu zastawu rejestrowego przez komornika lub notariusza oraz przejęcie na własność przedmiotu zastawu. Zasadniczym jednak sposobem zaspokojenia wierzycieli pozostaje podział funduszów masy upadłości.

Masa upadłości

i wniosek

Z dniem ogłoszenia upadłości majątek upadłego przekształca się w masę upadłości, i to właśnie z masy upadłości, a ściślej z funduszy masy upadłości wierzyciele mogą dochodzić roszczeń.

Warto mieć na uwadze, że sąd upadłościowy wydając postanowienie w przedmiocie upadłości podaje termin, w jakim wszystkie osoby fizyczne i prawne, które domagają się zapłaty od upadłego powinny złożyć wniosek o dopisanie do listy wierzycieli.

Zgłoszenia wierzytelności dokonuje się na piśmie w dwóch egzemplarzach. W zgłoszeniu powinny być podane m.in.: imię i nazwisko bądź nazwa albo firma wierzyciela, określenie wierzytelności, tj. podanie kwoty dochodzonej od upadłego, dowody stwierdzające istnienie wierzytelności (np. umowa zakupu towaru), kategoria wierzytelności oraz zabezpieczenie związane z wierzytelnością. Do zgłoszenia należy dołączyć oryginał lub notarialnie poświadczony odpis dokumentu uzasadniającego zgłoszenie.

Zgłoszenie wierzytelności nie podlega opłacie na podstawie ustawy o kosztach sądowych w sprawach cywilnych.

Składając wniosek o dopisanie do listy wierzycieli należy mieć świadomość, że różne rodzaje roszczeń mają różne priorytety, a należności podlegające zaspokojeniu z funduszów masy upadłości dzielą się na pięć kategorii. To ustawa reguluje zasady i kolejność zaspokajania wierzycieli w ramach podziału funduszów masy upadłości.

Służy ona też eliminacji sporów między wierzycielami, gdy wyegzekwowane środki nie wystarczają na zaspokojenie wierzytelności. Ustalenie w przepisach ścisłej kolejności zaspokojenia umożliwia wierzycielom skuteczną ochronę swoich interesów.

Jakie kategorie

Kategoria wierzytelności to inaczej grupa wierzytelności, oznaczoną liczbami od 1 do 5, a wyodrębniona spośród innych wierzytelności ze względu na kolejność zaspokojenia z funduszów masy w postępowaniu podziałowym. Zasadą jest, że syndyk zaspokaja na bieżąco, w miarę wpływu do masy upadłości stosownych sum, należności należące do kategorii pierwszej.

Dopiero w przypadku braku pełnego zaspokojenia wszystkich należności z kategorii pierwszej, ulegają one zaspokojeniu w ramach podziału funduszów masy upadłości. Zaspokojenie należności może nastąpić tylko wtedy, gdy sumy wpływające do masy pozwalają na zaspokojenie wszystkich wymagalnych w danym momencie wierzytelności. Należności z kategorii pierwszej są więc niejako podwójnie uprzywilejowane, ponieważ nie dość, że w podziale funduszów masy ulegają zaspokojeniu w najwyższej kategorii, to jeszcze mogą zostać zaspokojone poza podziałem funduszów.

Najczęściej jest tak, że sumy uzyskane ze sprzedaży masy, nie wystarczają na zaspokojenie wszystkich kategorii. Wtedy zasadą jest, że należności dalszej kategorii zaspokaja się dopiero po zaspokojeniu w całości należności poprzedzającej kategorii, a gdy majątek nie wystarcza na zaspokojenie w całości wszystkich należności tej samej kategorii, należności te zaspokaja się stosunkowo do wysokości każdej z nich.

Co w pierwszej

Do  pierwszej grupy wierzytelności zalicza się koszty postępowania upadłościowego przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości, należności alimentacyjne oraz renty za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci oraz z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę.

W tej grupie zaspokoją się także należności z tytułu bezpodstawnego wzbogacenia masy upadłości, należności z zawartych przez upadłego przed ogłoszeniem upadłości umów, których wykonania zażądał syndyk, należności powstałe z czynności syndyka albo zarządcy oraz należności, które powstały z czynności upadłego dokonanych po ogłoszeniu upadłości, niewymagających zgody nadzorcy sądowego lub dokonanych za jego zgodą.

Obecnie wierzytelności zaliczone do kategorii pierwszej obejmują wyłącznie tzw. wierzytelności do masy upadłości, których korelatem są zobowiązania, lub inaczej długi masy upadłości.

Przez koszty postępowania upadłościowego należy rozumieć opłaty sądowe oraz wydatki niezbędne do osiągnięcia celu postępowania, jak np. wynagrodzenie syndyka, nadzorcy sądowego i zarządcy. Należności alimentacyjne oraz renty to zobowiązania wynikające z ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz z kodeksu cywilnego.

Jeżeli chodzi o renty, to do kategorii pierwszej należą tylko renty za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci zasądzone na podstawie przepisów o czynach niedozwolonych oraz z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę, przypadające za czas po ogłoszeniu upadłości.

W kategorii pierwszej nie umieszcza się zaległości z tytułu rent, przypadających za czas przed ogłoszeniem upadłości, gdyż należą one w zasadzie do kategorii drugiej. Należy także pamiętać, że tzw. renty umowne wynikające z kodeksu cywilnego podlegają zaspokojeniu dopiero w kategorii czwartej. Istotna jest także reguła zgodnie, z którą należności alimentacyjne ulegają zaspokojeniu z masy upadłości tylko do wysokości minimalnego wynagrodzenia za pracę.

Z bezpodstawnym wzbogaceniem masy upadłości mamy do czynienia, gdy osoba trzecia spełnia na rzecz masy upadłości (syndyka) świadczenie na podstawie czynności prawnej dokonanej przez upadłego, która okazała się bezskuteczna z mocy prawa lub została uznana za bezskuteczną. W takiej sytuacji świadczenie wzajemne osoby trzeciej zwraca się tej osobie, jeżeli znajduje się w masie upadłości oddzielnie od innego majątku, albo zwraca się wartość świadczenia, o ile masa jest nim wzbogacona. Bezpodstawne wzbogacenie masy zachodzi także w innych przypadkach, w których masa (a dokładnie syndyk) otrzymuje korzyść bez podstawy prawnej.

Poza tym osobie trzeciej, która przy zachowaniu należytej staranności nie mogła wiedzieć o ogłoszeniu upadłości oraz która po jej ogłoszeniu dokonała czynności prawnej z upadłym, i na jej podstawie spełniła świadczenie na rzecz masy upadłości, przysługuje roszczenie o zwrot tego świadczenia jako nienależnego. Czynności prawne upadłego dotyczące mienia wchodzącego w skład masy upadłości, wobec którego upadły utracił prawo zarządu, są bowiem nieważne, więc świadczenia dokonane na ich podstawie są nienależne.

Kategoria druga…

W ramach tej grupy zaspokojeniu ulegają przypadające za czas przed ogłoszeniem upadłości należności ze stosunku pracy, należności rolników z tytułu umów o dostarczenie produktów z własnego gospodarstwa rolnego.

Ponadto do drugiej kategorii zgłasza się także należności alimentacyjne oraz renty za wywołanie choroby, niezdolności do pracy, kalectwa lub śmierci i renty z tytułu zamiany uprawnień objętych treścią prawa dożywocia na dożywotnią rentę oraz przypadające za dwa ostatnie lata przed ogłoszeniem upadłości należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, wraz z odsetkami i kosztami egzekucji - chodzi tu o należności z tytułu ubezpieczenia emerytalnego, ubezpieczenia rentowego, ubezpieczenia w razie choroby i macierzyństwa, ubezpieczenia z tytułu wypadków przy pracy i chorób zawodowych.

Należności z tytułu składek na ubezpieczenie społeczne podlegają zaspokojeniu w sumie w trzech kategoriach: w pierwszej jako składnik kosztów postępowania upadłościowego, w drugiej za ostatnie dwa lata przed ogłoszeniem upadłości i w trzeciej za okres wcześniejszy, tj. wcześniej niż dwa lata od ogłoszenia upadłości.

Jeśli chodzi o należności ze stosunku pracy, to należy pamiętać, że nie obejmują one należności wynikających ze stosunków cywilnoprawnych, jakim jest np. umowa zlecenia. Ponadto istotne jest, że należności te obejmują nie tylko płacę zasadniczą z dodatkami, ale także inne roszczenia związane ze stosunkiem pracy, jak np. roszczenie odszkodowawcze z tytułu bezprawnego rozwiązania umowy.

… oraz  trzecia

Do trzeciego koszyka wierzytelności zalicza się należności publiczno – prawne takie jak podatki i inne daniny publiczne oraz pozostałe należności z tytułu składek na ubezpieczenia społeczne, wraz z odsetkami i kosztami egzekucji.

Ponadto wierzytelności nabyte w drodze przelewu lub indosu po ogłoszeniu upadłości podlega zaspokojeniu w tej właśnie kategorii, pod warunkiem, że nie podlegają one zaspokojeniu w kategorii czwartej. Nie dotyczy to jednak wierzytelności powstałej wskutek czynności syndyka albo zarządcy albo czynności upadłego podjętych za zgoda nadzorcy sadowego.

Grupa czwarta…

Przedostatnia grupa obejmuje inne należności, jeżeli nie podlegają zaspokojeniu w kategorii piątej, wraz z odsetkami za ostatni rok przed datą ogłoszenia upadłości, z odszkodowaniem umownym, kosztami procesu i egzekucji. Przez „inne należności" należy rozumieć wszystkie należności nie spełniające przesłanek do zakwalifikowania do którejś z kategorii wyższych.

… i ostatnia, czyli piąta

W praktyce najczęściej zaspokajanymi wierzytelnościami w tej kategorii są odsetki, których nie można było przyporządkować do innej grupy. Ponadto w tej samej grupie umieszcza się także sądowe i administracyjne kary grzywny oraz należności z tytułu darowizn i zapisów.

Ustawodawca kształtując hierarchię wierzytelności, zdecydował się na stworzenie odrębnej kategorii dla odsetek, odrywając je niejako od należności głównej, czyli kapitału. Jeżeli do zaspokojenia w kategorii piątej przypadają odsetki od wierzytelności należących do różnych kategorii zaspokojenia, to wyłączona jest zasada stosunkowości i odsetki te zaspokaja się w kolejności takiej, jak zaspokojeniu uległ kapitał.

Komentuje Ewelina Orlińska-Kiedroń, prawnik z Kancelarii Radcy Prawnego Joanny Szanser-Smagacz w Krakowie

Ustawowa regulacja zasad i kolejności zaspokojenia należności wierzycieli w postępowaniu upadłościowym służy zapewnieniu przejrzystości i bezpieczeństwa obrotu gospodarczego.

Warto znać te zasady, gdyż na etapie negocjacji zobowiązania wierzyciel może określić, w jakiej kategorii zostanie zaspokojony w przypadku ewentualnej upadłości kontrahenta, a co za tym idzie zadbać o należyte zabezpieczenie swojej wierzytelności (np. zastawem czy hipoteką).

Natura prawna wierzytelności określona przez stosunek prawny, z którego wierzytelność ta wynika, decyduje przecież o zaliczeniu wierzytelności do określonej kategorii zaspokojenia.