Jeśli chodzi o osoby fizyczne, czyli również te prowadzące działalność gospodarczą, to kluczowy jest art. 102 ust. 1 kscy, zgodnie z którym zwolnienia od kosztów sądowych może się domagać osoba fizyczna, jeżeli złoży oświadczenie, z którego wynika, że nie jest w stanie ich ponieść bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny.

Dwa warunki

Warunkiem zwolnienia od kosztów sądowych jest więc z jednej strony wykazanie, że na stronie ciąży obowiązek uiszczenia konkretnych opłat sądowych, a z drugiej, że nie może ich uiścić bez uszczerbku koniecznego dla siebie i swej rodziny.

Niestety, ustawodawca nie zdefiniował, co należy rozumieć pod pojęciem uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny. Dlatego odpowiedzi na to pytanie należy poszukiwać w orzecznictwie i literaturze. Co prawda znaczna część orzeczeń zapadła w trakcie obowiązywania poprzedniej ustawy, tj. ustawy z 13 czerwca 1967 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych, to jednak obecna ustawa posługuje się podobnymi pojęciami, dlatego w większości tezy orzeczeń sądów zachowały swoją aktualność.

Ponadto pojęcie uszczerbku utrzymania występuje również na gruncie ustawy – Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi, która też przewiduje zwolnienie od kosztów w procedurze sądowo-administracyjnej.

Dlatego w kwestii wyjaśnienia pojęcia uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny możemy posiłkować się też orzecznictwem sądów administracyjnych >patrz ramka.

Z cytowanych obok w ramce orzeczeń wynika, że przedsiębiorca będący osobą fizyczną może skorzystać z przywileju zwolnienia od kosztów sądowych tylko w wyjątkowych przypadkach, gdy mimo prowadzenia racjonalnej polityki finansowej w swojej firmie nie miał obiektywnych możliwości zgromadzenia funduszy na koszty postępowania sądowego, a jego stan majątkowo-rodzinny uniemożliwia mu poniesienie tych kosztów.

Trzeba dołączyć oświadczenie

Osoba fizyczna domagająca się zwolnienia od kosztów musi też pamiętać o jednym ważnym warunku, który trzeba spełnić. Do wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych dołączyć musi oświadczenie sporządzone według ustalonego wzoru, w którym wykaże zasadność swojego żądania.

Druk oświadczenia można otrzymać w każdym sądzie lub pobrać ze stron internetowych, np. Ministerstwa Sprawiedliwości. Obejmować ono powinno szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania przedsiębiorcy domagającego się zwolnienia od kosztów.

Warto nie poprzestawać jedynie na wypełnieniu wniosku wraz z formularzem o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania.

Nawet rachunki za energię i lekarstwa

Przedsiębiorca, który chce zwiększyć swoje szanse na uzyskanie zwolnienia od kosztów sądowych, powinien załączyć do wniosku stosowne dokumenty. Chodzi o dokumenty poświadczające wskazane tam informacje, np. kserokopie zeznań podatkowych, wyciągi z rachunków bankowych, informacje o zajęciach komorniczych itp.

Z uwagi na to, iż wniosek taki dotyczy osoby fizycznej, oprócz informacji dotyczących przedsiębiorstwa wykazać należy koszty utrzymania wnioskodawcy, wskazać aktualne stany prywatnych rachunków bankowych, kserokopie rachunków za czynsz, energię, lekarstwa, kserokopie umów kredytowych.

Co w orzecznictwie

W postanowieniu z 12 stycznia 2005 r., FZ 424/04, a także postanowieniu z 17 lipca 2006 r. I FZ 201/06 Naczelny Sąd Administracyjny stwierdził, że przez uszczerbek utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny, o którym mowa w przywoływanym obok przepisie, należy rozumieć zachwianie sytuacji materialnej i bytowej strony skarżącej w taki sposób, iż nie jest ona w stanie zapewnić sobie minimum warunków socjalnych.

Z kolei w orzecznictwie Sądu Najwyższego wskazuje się, że niemożność poniesienia kosztów w całości lub w części musi mieć charakter obiektywny, na który strona nie ma realnego wpływu. Artykuł 102 ust. 1 kscy ma na względzie sytuację, w której z przyczyn od strony niezależnych nie jest ona w stanie ponieść kosztów sądowych (postanowienie SN z 20 października 1980 r., II CZ 126/80).

Osoba fizyczna domagająca się zwolnienia od kosztów musi wykazać, że mimo dołożenia należytych starań nie jest w stanie pokryć kosztów sądowych. Chodzi o to, aby osoba ta w pełni wykorzystywała swoje możliwości zarobkowe.

Jeżeli bowiem strona, która mogła liczyć się z obowiązkiem poniesienia kosztów sądowych, bez ważnego powodu nie wykorzystała w całości lub w części swoich możliwości zarobkowych, to przy rozpoznawaniu wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych należy przyjąć, że stan majątkowy i dochody strony są takie, jakie miałaby ona, gdyby w pełni wykorzystała swoje możliwości zarobkowe (postanowienie SN z 31 marca 1987 r., I CZ 26/87).

Co więcej, osoba zamierzająca skorzystać z postępowania sądowego powinna przygotować się na to pod względem finansowym, i to nawet kosztem innych mniej ważnych dla siebie i rodziny wydatków. Tak stwierdził Sąd Najwyższy w postanowieniu z 24 lipca 1980 r., I CZ 99/80, w którym uznał, że dla wydatków związanych z prowadzeniem procesu strona powinna znaleźć pokrycie w swych dochodach przez odpowiednie ograniczenie innych wydatków niebędących niezbędnymi dla utrzymania.

W podobnym tonie wypowiedział się Sąd Apelacyjny w Krakowie w postanowieniu z 22 września 2010 r. (I ACz 1082/10), gdzie uznał, iż ustawową granicą dla zwolnienia od kosztów sądowych są koszty niezbędnego utrzymania osoby fizycznej i jej rodziny, zatem wykazywanie przez taką osobę innych zobowiązań (nie o charakterze niezbędnym) wyklucza zasadność wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych.

Nawet problemy finansowe firmy nie zawsze uzasadniają zwolnienie od ponoszenia kosztów sądowych. W przypadku osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą przesłanką zwolnienia od kosztów sądowych nie są trudności finansowe przedsiębiorstwa prowadzonego przez stronę. Sąd powinien bowiem brać pod uwagę całokształt stanu majątkowego i rodzinnego strony, który strona powinna rzetelnie ujawnić (postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z 29 listopada 2010 r. I ACz 1464/10).