Ubezpieczenia CAR/EAR obejmują w praktyce rozmaite rodzaje ryzyka związane z procesem inwestycyjnym.
Ogólne warunki ubezpieczeń funkcjonujące na rynku definiują przedmiot ubezpieczenia, np. jako prace budowlano-montażowe objęte kontraktem wraz z wszelkimi materiałami, sprzętem, narzędziami, wyposażeniem, zapleczem budowy i maszynami budowlanymi.
Nie tylko dla inwestorów
W praktyce coraz częściej zawiera się umowy ubezpieczeń budowlano--montażowych. Określa się je z reguły jako „ubezpieczenia CAR/EAR” (skrót CAR oznacza contractors all risks, a skrót EAR – erection all risks). Ubezpieczenia te odgrywają niezwykle istotną rolę w procesach inwestycyjnych, chroniąc interesy majątkowe inwestora, wykonawców, podwykonawców i innych podmiotów w nie zaangażowanych.
Wspomniane umowy ubezpieczenia z reguły obejmują również ryzyko odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone osobom trzecim w związku z procesem budowlanym. Na koniec ubezpieczenia te niekiedy pokrywają również ryzyko utraty zysku wskutek opóźnienia w realizacji inwestycji budowlanej, jeżeli ryzyko to jest związane z uszkodzeniem lub zniszczeniem wykonywanego obiektu lub materiałów, narzędzi etc.
Ochrona dla wszystkich
Interesującym rozwiązaniem jest to, że najczęściej omawiane umowy ubezpieczenia chronią interesy majątkowe wszystkich lub prawie wszystkich uczestników procesu budowlanego. Ubezpieczającym, a zatem podmiotem, który zawiera umowę ubezpieczenia i opłaca składkę, może być każdy z nich.
Ogólne warunki ubezpieczeń występujące na rynku polskim niekiedy wprost wskazują, że umowy te mogą być zawierane zarówno przez inwestora, inwestora zastępczego, generalnego wykonawcę, jak i podwykonawców itd. Jeżeli jeden z tych podmiotów zawiera umowę ubezpieczenia, to z reguły czyni to również na rachunek pozostałych podmiotów (tzn. ubezpieczonym jest zarówno ubezpieczający, jak i pozostali wskazani w umowie uczestnicy procesu budowlanego).
W omawianym przypadku umowa ubezpieczenia zawierana jest zatem przez ubezpieczającego nie tylko w celu zabezpieczenia swoich interesów majątkowych, lecz również w celu zabezpieczenia interesów innych podmiotów.
Na cudzy rachunek
Jak już wspomniałem, umowy ubezpieczenia CAR/EAR opierają się na konstrukcji ubezpieczenia na cudzy rachunek. Kwestię ubezpieczenia na cudzy rachunek reguluje przede wszystkim art. 808 kodeksu cywilnego.
Zgodnie z § 1 tego przepisu „ubezpieczający może zawrzeć umowę ubezpieczenia na cudzy rachunek”, natomiast zgodnie z § 2 „roszczenie o zapłatę składki przysługuje ubezpieczycielowi wyłącznie przeciwko ubezpieczającemu”. Umowy o roboty budowlane z reguły regulują kwestię ponoszenia ekonomicznego ciężaru opłacenia składki. Przy kalkulowaniu wynagrodzenia za roboty budowlane uwzględnia się to, czy składkę płaci inwestor, czy wykonawca.
Dla kogo odszkodowanie
Zgodnie z art. 808 § 3 k.c. „ubezpieczony jest uprawniony do żądania należnego świadczenia bezpośrednio od ubezpieczyciela”. W przypadku ubezpieczeń budowlano-montażowych może niekiedy powstać wątpliwość, który z podmiotów wskazanych jako ubezpieczeni jest uprawniony do uzyskania odszkodowania za określoną szkodę. W moim przekonaniu kwestię tę należy rozstrzygać przez pryzmat art. 821 k.c.
Stanowi on, że „przedmiotem ubezpieczenia majątkowego może być każdy interes majątkowy, który nie jest sprzeczny z prawem i daje się ocenić w pieniądzu”. Przepis ten wyraża teorię interesu majątkowego leżącą u podstaw aktualnej regulacji umowy ubezpieczenia w kodeksie cywilnym. W doktrynie interes majątkowy określa się jako więź pomiędzy danym dobrem o charakterze majątkowym i określoną osobą. Więź ta nie musi wynikać z prawa własności.
W nauce wskazuje się, że może chodzić o związek wynikający np. z umowy obligacyjnej czy choćby z posiadania. W pewnym uproszczeniu można powiedzieć, że interes ubezpieczeniowy ma ten, kto wskutek zajścia wypadku ubezpieczeniowego może ponieść szkodę. Ubezpieczenia majątkowe mają bowiem charakter odszkodowawczy – nie mogą być źródłem wzbogacenia.
W związku z powyższym, rozstrzygając, kto w konkretnym wypadku jest uprawniony do otrzymywania odszkodowania ubezpieczeniowego, należy przede wszystkim kierować się założeniem, że powinien być to podmiot, który poniósł szkodę w wyniku zajścia zdarzenia objętego ubezpieczeniem.
Skądinąd w niektórych umowach ubezpieczenia CAR/EAR wyraźnie wskazuje się w postanowieniach określających katalog ubezpieczonych, że każdy z nich jest objęty ochroną w zakresie jego interesów związanych z procesem budowlanym. Jeżeli przykładowo ryzyko zniszczenia robót nie przeszło jeszcze na inwestora, to w razie uszkodzenia lub zniszczenia tych robót ubezpieczonym uprawnionym do uzyskania odszkodowania będzie ten podmiot, który ponosi wspomniane ryzyko i w związku z tym jest zobowiązany do naprawienia powstałej szkody (w opisanym przypadku co do zasady będzie to wykonawca lub podwykonawca).
Oczywiście kwestia ta może się skomplikować, jeżeli np. ryzyko uszkodzenia lub zniszczenia robót wprawdzie nie przeszło na inwestora, ale inwestor już zapłacił wynagrodzenie lub zaliczkę na poczet wynagrodzenia za roboty. Wydaje się, że wówczas i po jego stronie można doszukiwać się interesu ubezpieczeniowego.
Z praktycznego punktu wiedzenia dla uniknięcia niepotrzebnych sporów w tej materii celowe jest wyraźne i jednoznaczne regulowanie tego zagadnienia w umowie ubezpieczenia, oczywiście z poszanowaniem wspomnianej zasady wynikającej z art. 821 k.c.
Ocena ryzyka
Po nowelizacji k.c. z 10 sierpnia 2007 ustawodawca w sposób znacznie bardziej wyczerpujący i precyzyjny niż poprzednio reguluje sytuację ubezpieczonego w odniesieniu do różnych aspektów związanych z zawarciem i wykonywaniem umowy ubezpieczenia.
Ubezpieczony, mimo że nie jest stroną umowy, jest podmiotem stosunku ubezpieczenia, w związku z czym prawodawca nakłada na niego powinności związane z umową. Należy zwrócić uwagę na art. 815 k.c. Przepis ten nakłada na ubezpieczającego powinność deklaracji ryzyka, tj. podania na etapie zawierania umowy do wiadomości ubezpieczyciela wszystkich znanych sobie okoliczności, o które ubezpieczyciel zapytywał.
Natomiast § 2 przewiduje, że „jeżeli w umowie ubezpieczenia zastrzeżono, że w czasie jej trwania należy zgłaszać zmiany okoliczności wymienionych w paragrafie poprzedzającym, ubezpieczający obowiązany jest zawiadamiać o tych zmianach ubezpieczyciela niezwłocznie po otrzymaniu o nich wiadomości” (przepis ten reguluje tzw. notyfikację zmian ryzyka). Co istotne, zgodnie z § 21, „w razie zawarcia umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek obowiązki określone w paragrafach poprzedzających spoczywają zarówno na ubezpieczającym, jak i na ubezpieczonym, chyba że ubezpieczony nie wiedział o zawarciu umowy na jego rachunek”.
Doniosłość tych powinności związana jest przede wszystkim z sankcją w razie ich naruszenia. Otóż zgodnie z art. 815 § 3 polega ona na tym, że „ubezpieczyciel nie ponosi odpowiedzialności za skutki okoliczności, które z naruszeniem paragrafów poprzedzających nie zostały podane do jego wiadomości”.
Odmowa zapłaty
Wypada jedynie zasygnalizować, że problematyczne jest, czy uchybienie powyższym powinnościom przez jednego z ubezpieczonych może prowadzić do odmowy zapłaty odszkodowania innemu ubezpieczonemu. Wydaje się, że – na gruncie redakcji cytowanego przepisu – nie jest to wykluczone. Za taką tezą może przemawiać to, że okoliczności zatajone przez jednego ubezpieczonego mogą mieć wpływ na ocenę ryzyka również w zakresie dotyczącym innego ubezpieczonego.
Dotyczy to w szczególności tak skomplikowanych ubezpieczeń, jak ubezpieczenia budowlano-montażowe, gdzie pomiędzy poszczególnymi ubezpieczonymi występują nie tylko powiązania kontraktowe, lecz również konieczna jest ścisła współpraca w realizacji robót budowlanych. Należyte wykonanie określonych prac przez jednego uczestnika procesu budowlanego często warunkuje możliwość ich należytego wykonania przez innego.
Uwaga! Z praktycznego punktu widzenia istotne jest, aby już na etapie zawierania umowy ubezpieczenia zapewnić efektywną komunikację pomiędzy ubezpieczającym i ubezpieczonymi, tak aby można było wypełnić powinności dotyczące deklaracji ryzyka. To samo dotyczy etapu wykonywania umowy ubezpieczenia, w zakresie notyfikacji zmian ryzyka.
Powiadomienie o wypadku
Zgodnie z art. 818 § 1 „umowa ubezpieczenia lub ogólne warunki ubezpieczenia mogą przewidywać, że ubezpieczający ma obowiązek w określonym terminie powiadomić ubezpieczyciela o wypadku”. W zakresie ubezpieczenia na cudzy rachunek istotną regulację zawiera § 2, zgodnie z którym „w razie zawarcia umowy ubezpieczenia na cudzy rachunek obowiązkiem określonym w paragrafie poprzedzającym można obciążyć zarówno ubezpieczającego, jak i ubezpieczonego, chyba że ubezpieczony nie wie o zawarciu umowy na jego rachunek”.
Umowa ubezpieczenia lub ogólne warunki ubezpieczeń często bardzo szczegółowo regulują terminy i sposób dokonywania zgłoszenia szkody. Kluczowe jest zatem, aby wszyscy ubezpieczeni znali te postanowienia i mieli świadomość ciążących na nich powinności (ubezpieczony może bowiem wiedzieć o zawarciu umowy na jego rachunek, nie znając zarazem szczegółowo jej treści). Wszakże nie zawsze o wypadku, który dotyczy jednego z ubezpieczonych, musi wiedzieć ubezpieczający (który jako strona umowy ubezpieczenia z założenia powinien mieć pełny obraz wynikających z niej obowiązków).
W przypadku powinności zgłoszenia szkody kodeks przewiduje sankcje; zgodnie z art. 818 § 3 „w razie naruszenia z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa obowiązku powiadomienia ubezpieczyciela o wypadku ubezpieczyciel może odpowiednio zmniejszyć świadczenie, jeżeli naruszenie przyczyniło się do zwiększenia szkody lub uniemożliwiło ubezpieczycielowi ustalenie okoliczności i skutków wypadku”.
W przypadku ubezpieczeń budowlano-montażowych spóźnione zgłoszenie szkody często rodzi realne ryzyko uniemożliwienia ustalenia okoliczności i skutków wypadku. Jeżeli bowiem wystąpienie szkody nie wstrzymuje dalszej realizacji inwestycji, należy tę szkodę jak najszybciej naprawić, co może utrudnić późniejsze ustalenie jej przyczyn czy zakresu (zwłaszcza w przypadku robót zanikających lub ulegających zakryciu).
Powinien ratować
Kolejnym ważnym przepisem, który wpływa na sytuację prawną ubezpieczonego, jest art. 826. W § 1 przewiduje on, że „w razie zajścia wypadku ubezpieczający obowiązany jest użyć dostępnych mu środków w celu ratowania przedmiotu ubezpieczenia oraz zapobieżenia szkodzie lub zmniejszenia jej rozmiarów”.
Zgodnie z § 2 „umowa ubezpieczenia lub ogólne warunki ubezpieczenia mogą przewidywać, że w razie zajścia wypadku ubezpieczający obowiązany jest zabezpieczyć możność dochodzenia roszczeń odszkodowawczych wobec osób odpowiedzialnych za szkodę”. Co istotne § 5 rozciąga wyżej wymienione powinności również na ubezpieczonego.

Jakub Pokrzywniak
Komentuje Jakub Pokrzywniak, radca prawny WKB Wierciński, Kwieciński, Baehr sp.k.
Rozważania obok dotyczą wprawdzie ubezpieczeń budowlano-montażowych, to są aktualne również w stosunku do wielu innych umów ubezpieczenia zawieranych na cudzy rachunek.
Można stwierdzić, że w przypadku tych ubezpieczeń kluczowe jest należyte ułożenie relacji pomiędzy ubezpieczającym i ubezpieczonymi, tak aby zapewnić należytą współpracę w zakresie wykonywania powinności ciążących na nich wobec ubezpieczyciela.
Wymaga to zaangażowania ubezpieczonych w proces zawierania umowy ubezpieczenia, a także uświadomienia ubezpieczonym wymogów wynikających z tej umowy na etapie jej realizacji.