Prawo karne gospodarcze: firma zwróci korzyści z przestępstwa

Każda osoba prawna jest zobowiązana do zwrotu tego, co uzyskała w wyniku przestępstwa popełnionego przez osobę fizyczną. Od lipca prokuratorzy częściej będą kierowali takie wnioski do sądów.

Aktualizacja: 15.05.2015 08:08 Publikacja: 15.05.2015 07:00

Prawo karne gospodarcze: firma zwróci korzyści z przestępstwa

Foto: www.sxc.hu

Arkadiusz Jaraszek

Uważny i przemyślany dobór osób do władz podmiotu gospodarczego, a nawet zwykłych pracowników, pomaga w osiąganiu lepszych wyników finansowych. Jest on także ważny ze względu na obowiązujące w polskich przepisach zasady ponoszenia odpowiedzialności karnej. Zgodnie z nimi podmioty prowadzące działalność gospodarczą, np. spółki prawa handlowego, mogą ponosić odpowiedzialność majątkową za przestępstwo popełnione przez osobę fizyczną, która działała w ich imieniu lub interesie – m.in. swojego pracownika, pełnomocnika, zarządcę, wspólnika czy członka zarządu.

Odpowiedzialność taką przewiduje art. 52 kodeksu karnego. Zgodnie z nim każda osoba prawna lub jednostka organizacyjna niemająca osobowości prawnej jest zobowiązana do zwrotu korzyści, jaką uzyskała w wyniku popełnienia przestępstwa przez osobę fizyczną.

Firmy, które uzyskają korzyść z przestępstwa popełnionego np. przez członka ich zarządu lub zwykłych pracowników, nie powinny liczyć na to, że organy ścigania skupią się wyłącznie na wykryciu przestępstwa i pociągnięciu jego sprawcy do odpowiedzialności, a zapomną o odpowiedzialności samej firmy. Od 1 lipca 2015 r. prokuratorzy w większym stopniu niż dotychczas będą się bowiem musieli skupiać również na odzyskiwaniu korzyści majątkowych od nieuczciwie zarabiających firm.

Zgodnie z obecnie obowiązującymi przepisami (art. 333 § 4 kodeksu postępowania karnego) prokurator może dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o zobowiązanie podmiotu gospodarczego do zwrotu na rzecz Skarbu Państwa korzyści majątkowej uzyskanej na skutek popełnionego przestępstwa. Od 1 lipca 2015 r. to się zmieni. Nowe przepisy nie będą dawały prokuratorowi żadnej dowolności w tym zakresie. Zgodnie z nimi, jeżeli dane uzyskane w toku postępowania przygotowawczego będą wskazywały na istnienie podstaw do nałożenia na określony podmiot zobowiązania do zwrotu korzyści, jakie odniósł on na skutek popełnionego przestępstwa, prokurator będzie musiał dołączyć do aktu oskarżenia wniosek o takie zobowiązanie. Będzie musiał również wnieść do sądu o zawiadomienie osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej niemającej osobowości prawnej o terminie rozprawy. Wniosek ten – tak jak obecnie – będzie musiał być uzasadniony.

Złożenie wniosku przez prokuratora jest o tyle istotne, że bez niego nie jest możliwe zobowiązanie podmiotu gospodarczego do zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa. Orzeczenie o takim zwrocie jest bowiem możliwe wyłącznie na wniosek i sąd nie wydaje takiego orzeczenia z własnej inicjatywy z urzędu.

Najpierw wyrok skazujący dla sprawcy

Złożenie przez prokuratora do sądu wniosku o zobowiązanie podmiotu gospodarczego do zwrotu uzyskanej korzyści majątkowej będzie możliwe jedynie wówczas, gdy zostanie spełnionych kilka warunków.

Przede wszystkim pociągnięcie firmy do odpowiedzialności majątkowej za przestępstwo jej pracownika będzie możliwe wyłącznie wówczas, gdy zostanie on za nie skazany. Skazanie musi być prawomocne. W praktyce zatem od wyroku nie będzie mógł przysługiwać żaden zwyczajny środek odwoławczy, np. apelacja. Prawomocnym skazaniem upoważniającym do zobowiązania podmiotu gospodarczego do zwrotu uzyskanych korzyści majątkowych nie będzie natomiast wyrok uniewinniający, umorzenie postępowania czy warunkowe umorzenie postępowania.

Istotnym elementem warunkującym pociągnięcie firmy do odpowiedzialności majątkowej jest również to, czy przestępstwo popełnione przez jej pracownika przyniosło firmie korzyść majątkową. Dla poniesienia tej odpowiedzialności bez znaczenia będzie jednak fakt, czy osoba fizyczna działała za wiedzą lub przyzwoleniem podmiotu gospodarczego, a więc np. członków zarządu spółki. W toku postępowania karnego trzeba jedynie wykazać, że na skutek działań podjętych przez osobę fizyczną firma uzyskała korzyści, a dodatkowo, że osoba ta działała w imieniu lub interesie przedsiębiorstwa. Jeżeli takiego powiązania pomiędzy sprawcą a podmiotem gospodarczym nie będzie, to nie można żądać zwrotu korzyści majątkowych uzyskanych z działalności przestępczej.

W każdym przypadku zwrot korzyści majątkowej może nastąpić jedynie na rzecz Skarbu Państwa. Nie jest zatem dopuszczalne orzeczenie na tej podstawie zwrotu korzyści na rzecz podmiotu prywatnego czy osoby fizycznej. Jeżeli korzyść będzie podlegała zwrotowi innemu podmiotowi niż Skarb Państwa, to prokurator nie będzie mógł wystąpić do sądu z wnioskiem o zwrot korzyści z art. 333 § 4 kodeksu postępowania karnego.

Aktywna obrona przed zarzutami

Jeżeli prokurator wystąpi do sądu z wnioskiem o zobowiązanie podmiotu gospodarczego do zwrotu korzyści majątkowej uzyskanej z przestępstwa, to przedstawiciele firmy będą mogli brać udział w rozprawach i podejmować różnego rodzaju kroki prawne mające na celu obronę jej interesów.

Przede wszystkim w toku procesu sądowego podmiot zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej musi zostać przesłuchany. Jest to obowiązek sądu i jeżeli czynność ta nie zostanie przeprowadzona, to niedopuszczalne jest nałożenie obowiązku zwrotu korzyści majątkowej. W toku tego przesłuchania będzie można przedstawić wszystkie argumenty, które zdaniem danej osoby przemawiają za tym, że żądanie zwrotu korzyści jest bezzasadne. Obecnie przesłuchanie takie musi się odbyć przed zakończeniem przewodu sądowego. Od 1 lipca 2015 r. nieznacznie zmieni się procedura w tym zakresie. Zgodnie z nowym art. 416 § 2 kodeksu postępowania karnego strona zobowiązana do zwrotu korzyści będzie musiała zostać przesłuchana przed sądem bezpośrednio po przesłuchaniu oskarżonego. Ponadto od 1 lipca tego roku – zgodnie z nowym art. 81c k.p.k. – w trakcie takiego przesłuchania będą stosowane przepisy dotyczące przesłuchania świadków.

Jeżeli podmiotem zobowiązanym do zwrotu korzyści majątkowej ma być osoba prawna, to – zgodnie z nowym art. 81c k.p.k. – sąd przesłuchuje osobę wchodzącą w skład organu uprawnionego do działania w jej imieniu. W praktyce może być to zatem prezes spółki czy inny członek jej zarządu. Choć przepisy nic nie mówią na ten temat, to wydaje się, że przesłuchiwana w imieniu spółki osoba wchodząca w skład organu uprawnionego do działania w jej imieniu powinna być inna niż oskarżony. Jeżeli zatem przestępstwa, które przyniosło spółce korzyść majątkową, dopuścił się jej prezes, to przesłuchany w imieniu tej spółki powinien zostać inny członek jej zarządu.

Co ważne, przesłuchiwana osoba wchodząca w skład organu uprawnionego do działania w imieniu podmiotu zobowiązanego do zwrotu korzyści może odmówić złożenia zeznań. Nie ma ona bowiem obowiązku udowadniania swojej niewinności, a tym bardziej dostarczania dowodów na swoją winę. Jeżeli zatem uzna, że najlepszym sposobem obrony będzie odmowa składania zeznań, to ma do tego pełne prawo i sąd nie może zmuszać jej do zeznawania, np. przez nakładanie na nią kar porządkowych.

W toku postępowania dowodowego, a więc np. podczas przesłuchania świadków, przedstawiciel firmy zobowiązanej do zwrotu korzyści może przysłuchiwać się tym zeznaniom. Dodatkowo może zadawać pytania przesłuchiwanym świadkom czy biegłym, którzy np. określali wysokość korzyści majątkowej, które uzyskała spółka.

W celu ochrony swoich praw i interesów podmiot gospodarczy zobowiązany do zwrotu korzyści majątkowej może także składać wnioski dowodowe. Przedstawiciel podmiotu zobowiązanego do zwrotu korzyści majątkowej może także przeglądać akta sprawy.

Po zamknięciu przewodu sądowego przedstawiciel spółki lub innego podmiotu gospodarczego zobowiązanego do zwrotu korzyści majątkowej ma prawo do zabrania głosu końcowego. Zabiera głos przedostatni, tzn. tuż przed oskarżonym i jego obrońcą.

Wyrok sądu musi być precyzyjny

Jeżeli w danej sprawie zajdą wszystkie wymagane przez art. 52 kodeksu karnego okoliczności – zostanie popełnione przestępstwo przynoszące podmiotowi gospodarczemu korzyść majątkową, sprawca zostanie za nie prawomocnie skazany, a prokurator złoży wniosek o zwrot korzyści na rzecz Skarbu Państwa, to sąd ma obowiązek orzeczenia obowiązku zwrotu korzyści majątkowej. Nie ma możliwości odstąpienia od orzeczenia tego obowiązku.

W wyroku sąd może zobowiązać spółkę do zwrotu całej uzyskanej z przestępstwa korzyści majątkowej lub tylko jej części. W praktyce jednak ta druga sytuacja ma wyjątkowy charakter i występuje wyłącznie wówczas, gdy trudne jest dokładne określenie wysokości korzyści, jaką spółka uzyskała. Sąd zawsze musi bowiem podać dokładną wartość korzyści, jaka powinna być zwrócona.

Po przegranej można się odwołać

Jeżeli sąd wyda wyrok, w którym zobowiąże podmiot gospodarczy do zwrotu Skarbowi Państwa korzyści uzyskanej z przestępstwa, to przedstawiciel firmy ma prawo do zaskarżenia takiego orzeczenia. W tym celu powinien najpierw zażądać uzasadnienia wyroku, a następnie złożyć apelację do sądu wyższego rzędu, za pośrednictwem sądu, który wydał wyrok. Termin do zażądania uzasadnienia jest zawity i wynosi siedem dni od daty ogłoszenia wyroku. Termin do wniesienia apelacji również jest zawity i wynosi 14 dni od dnia doręczenia wyroku wraz z uzasadnieniem.

Autor jest asesorem Prokuratury Rejonowej Warszawa-Ochota

Jaka odpowiedzialność kilku podmiotów

Przepisy kodeksu karnego i kodeksu postępowania karnego nie regulują kwestii zbiegu odpowiedzialności kilku podmiotów, które uzyskały korzyść majątkową z popełnienia przez sprawcę przestępstwa. Nie jest to odpowiedzialność solidarna. Każdy z podmiotów musi ponosić odpowiedzialność w zakresie, jaki wynika z osiągniętej korzyści majątkowej. -