Umowa powinna zostać sporządzona w formie pisemnej i opatrzona podpisami umocowanych reprezentantów stron, poświadczonymi przez notariusza, a jej treść może być prosta lub rozbudowana. Stopień szczegółowości zależy od okoliczności zawarcia umowy, takich jak cel zbycia udziałów, wysokość procentowej puli nabywanych udziałów w kapitale zakładowym spółki oraz relacji między zbywcą a nabywcą. Jednak nawet w prostszych projektach umów, strony zawierają postanowienia na wypadek zaistnienia sporu między nimi, opisujące w jaki sposób zostanie on rozstrzygnięty.

Który sąd

W praktyce, strony określają przede wszystkim, czy kompetencję do rozstrzygnięcia sporu będzie miał sąd polubowny, czy sąd państwowy, a jeśli państwowy, to jakiej właściwości miejscowej (czy będzie to sąd właściwy ze względu na siedzibę zbywcy, czy nabywcy). Strony mogą też, już w treści umowy sprzedaży udziałów, wyłączyć właściwość sądów państwowych do rozstrzygnięcia sporu wynikłego na gruncie tej umowy i postanowić, że jeśli taki spór zaistnieje, to będzie on rozstrzygany przez sąd polubowny.

Jakie brzmienie

Jeśli strony umowy sprzedaży udziałów zdecydują się zawrzeć w umowie klauzulę arbitrażową, to przygotowując projekt umowy powinny zwrócić uwagę na treść klauzuli i przemyśleć dokładnie jej brzmienie. Poprawne sformułowanie klauzuli arbitrażowej jest istotne, gdyż ewentualne uchybienia lub braki mogą, w wyjątkowych sytuacjach, powodować utratę mocy zapisu na sąd polubowny.

Treść klauzuli arbitrażowej powinna jednoznacznie oddać intencję stron, co do wyłączenia właściwości sądu państwowego w sporze między nimi i przekazania jej odpowiedniemu sądowi polubownemu.

Postanowienia dodatkowe

Jednak klauzule arbitrażowe mogą zawierać postanowienia dodatkowe, opisujące np. zasady procedowania przez sąd polubowny, takie jak język, czy miejsce prowadzenia postępowania.

Strony mogą również, już w klauzuli arbitrażowej, wskazać osoby, które po zaistnieniu sporu, staną się arbitrami powołanymi do jego rozstrzygnięcia. Z jednej strony jest to dobry pomysł, ponieważ od momentu podpisania umowy daje stronom pełen obraz składu, który ma orzekać o ich interesach. Jednak z drugiej, przy nieodpowiedniej redakcji, takie postanowienie może doprowadzić do upadku klauzuli arbitrażowej.

W momencie zawierania umowy, strony nie są w stanie przewidzieć wszystkich okoliczności, które mogą zdarzyć się i uniemożliwić wskazanym osobom objęcie funkcji arbitra. Natomiast odmowa lub brak możliwości rozpoznania sporu przez wskazaną osobę, przy braku innych ustaleń, powoduje utratę mocy przez zapis na sąd polubowny. Nawet, jeśli skład orzekający ma być złożony z kilku arbitrów (zazwyczaj orzeka jeden lub trzech) i tylko jeden z nich nie może lub nie chce wziąć udziału w sprawie, stanowi to przeszkodę dla rozstrzygnięcia sprawy w arbitrażu.

Może odmówić rozstrzygnięcia

Nawet jeśli w trakcie negocjacji nad umowy sprzedaży udziałów, dana osoba wskazywana jako arbiter, potwierdzi gotowość rozstrzygnięcia sporu, nie stanowi to gwarancji, że osoba ta nie zmieni zdania albo nie utraci możliwości do bycia arbitrem. W czasie między podpisaniem umowy a zaistnieniem sporu, taka osoba może umrzeć, zachorować albo utracić stosowne kwalifikacje.

Co więcej, w prawie polskim nie ma obowiązku przyjęcia funkcji arbitra. Zatem osoba wskazana jako arbiter ma prawo odmówić wzięcia udziału w sporze, a oświadczenie o odmowie może zostać złożone w dowolnej formie i nie wymaga uzasadnienia. Odmowa może zostać dokonana nawet w sposób dorozumiany, przez niepodejmowanie odpowiednich działań.

Strony powinny też liczyć się z ewentualnością, że arbiter może zrezygnować lub utracić możliwość rozstrzygania sporu nie tylko przed jego wszczęciem, ale również już w trakcie rozstrzygania. Arbiter w trakcie rozstrzygania sprawy może więc ustąpić, zostać wyłączony lub odwołany. Jeśli arbiter zrezygnuje w trakcie sporu bez ważnego powodu, to może ponosić odpowiedzialność przed stronami za wyrządzoną im szkodę.

Konsekwencje odmowy

Zapis na sąd polubowny traci w takiej sytuacji moc z samego prawa i nie musi zostać potwierdzony przez sąd. Ewentualne orzeczenie w takiej sprawie będzie miało wyłącznie skutek deklaratoryjny. Utrata mocy przez zapis na sąd polubowny powoduje, że wyłączenie właściwości sądów państwowych przestaje wiązać strony. Dlatego, jeśli zaistnieje między nimi spór na gruncie umowy sprzedaży udziałów, zawierającej wadliwie sformułowaną klauzulę arbitrażową, powinny go rozstrzygnąć przed sądem państwowym.

Natomiast, gdyby sprawę mimo wszystko rozstrzygnął sąd polubowny, to każda ze stron będzie mogła złożyć do sądu państwowego skargę o uchylenia takiego wyroku sądu polubownego (w przypadku wyroku sądu polskiego). W przypadku wyroku wydanego za granicą, będzie zaś mogła żądać odmowy przez sąd państwowy uznania albo stwierdzenia wykonalności takiego wyroku sądu polubownego.

Radzym Wójcik

prawnik w kancelarii Baker & McKenzie Krzyżowski i Wspólnicy sp.k.u.

Jest jednak sposób, by „bezpiecznie" wskazać arbitra. Tak więc, jeśli strony chcą precyzyjnie określić, kto rozstrzygnie spór, a jednocześnie chcą uniknąć opisanego obok ryzyka, powinny rozszerzyć klauzulę arbitrażową o regulację, która wyjaśni, co stanie się, gdy choć jeden ze wskazanych arbitrów nie będzie chciał lub nie będzie mógł rozpatrzyć sprawy. Strony mogą umówić się, że w takiej sytuacji strona wskazująca osobę, która z jakichś powodów nie obejmie funkcji arbitra, ma prawo wskazać kogoś innego. Albo że uprawnienie wskazania zastępstwa dla osoby określonej w umowie sprzedaży udziałów przysługuje jakieś osobie trzeciej lub instytucji.

Strony mogą również zrezygnować ze wskazywania konkretnych osób w klauzuli arbitrażowej, powierzając rozstrzygnięcie sporu między nimi sądowi polubownemu (stałemu lub ad hoc).

Zwłaszcza w przypadku wskazania stałego sądu polubownego o uznanej renomie daje gwarancję sprawnego i merytorycznego rozstrzygnięcia sporu. W przypadku wskazania sądu polubownego, trzeba pamiętać, że w pewnych sytuacjach także sąd może odmówić rozpoznania sprawy oraz, że będzie to miało identyczny skutek, co odmowa dokonana przez arbitra. Sytuacje tego typu są jednak rzadsze i wiążą się z poważnymi okolicznościami takimi jak np. likwidacja instytucji arbitrażowej, w ramach której działa sąd polubowny.

WNIOSEK

Pamiętaj, że odmowa lub brak możliwości rozpoznania sporu przez wskazaną osobę, przy braku innych ustaleń, powoduje utratę mocy przez zapis na sąd polubowny.

—Radzym Wójcik