Państwa UE, w tym także Polska, starając się udostępnić finansowanie  przedsiębiorcom, udzielają im gwarancji i poręczeń indywidualnych. W pewnych sytuacjach gwarancje udzielane przez państwo (władze centralne, regionalne), a także udzielone z zasobów publicznych przez inne podmioty kontrolowane przez państwo (przedsiębiorstwa państwowe) mogą stanowić pomoc publiczną.

Gwarancja państwowa najczęściej obejmuje transakcję kredytu, ale także obligacje emitowane przez przedsiębiorstwo lub inne instrumenty finansowe. Korzyścią dla przedsiębiorcy jest przesunięcie na państwo ryzyka związanego z udzieleniem gwarancji. W przypadku, gdy państwo nie otrzyma całości lub części rynkowego wynagrodzenia za przejęcie ryzyka wynikającego z gwarancji, dochodzi do wystąpienia pomocy publicznej. Oceny, czy wystąpi pomoc publiczna w związku z udzieleniem gwarancji państwowej dokonuje się na moment udzielenia gwarancji, a nie dokonywania płatności w celu jej wykonania.

Beneficjentem pomocy jest najczęściej kredytobiorca,  gdyż w wyniku otrzymania gwarancji państwowej jest w stanie uzyskać korzystniejsze warunki finansowe kredytu niż oferowane na rynku, a często w ogóle otrzymać kredyt. Niekiedy beneficjentem gwarancji może się okazać także kredytodawca. Stanie się tak, gdy państwo udzieliło przedsiębiorcy gwarancji już po zaciągnięciu objętego nią kredytu lub innego zobowiązania finansowego i bez jednoczesnej zmiany warunków finansowych. Wtedy kredytodawcy zostanie obniżone wcześniej już podjęte ryzyko związane z udzieleniem kredytu, co będzie stanowiło jego bezpośrednią korzyść.

Wartość gwarancji państwowych jest trudna do oszacowania, ponieważ ulega ona zmianom w czasie. Przyjmuje się, że wartość pomocy publicznej stanowi różnica między ceną rynkową udzielenia gwarancji a ceną faktycznie zapłaconą gwarantowi państwowemu. Problem pojawia się w przypadku kredytobiorców, którzy mają problemy ze zdolnością kredytową,  gdyż w normalnych warunkach rynkowych często żadna instytucja finansowa nie udzieliłaby takiemu przedsiębiorcy gwarancji. Wtedy wartość gwarancji państwowej może być wręcz równa kwocie zobowiązania zabezpieczonego przez państwo.

Test prywatnego inwestora

Objęcie gwarancją państwową danego kredytu nie będzie stanowić pomocy publicznej, jeśli nie zapewni to żadnej przewagi na rynku przedsiębiorcy będącemu kredytobiorcą bądź kredytodawcą. Zasadą wykluczającą wystąpienie pomocy publicznej jest tzw. test prywatnego inwestora. W przypadku gwarancji nie jest pomocą publiczną umożliwianie przez państwo dostępu przedsiębiorcom do zewnętrznych źródeł finansowania na warunkach, które byłyby akceptowalne przez prywatnego inwestora w normalnych warunkach gospodarki rynkowej.

Przeprowadzając taką analizę, można określić, czy państwo postępuje tak jak prywatny inwestor oczekujący zysku z własnego kapitału na normalnym poziomie rynkowym. Innymi słowy, jeśli przedsiębiorca może otrzymać gwarancję od podmiotu prywatnego na takich samych warunkach jak gwarancję od państwa, a więc m.in. za takim samym wynagrodzeniem, test byłby spełniony, czyli pomoc publiczna by nie wystąpiła.

Komisja Europejska w obwieszczeniu Komisji w sprawie zastosowania art. 87 i 88 traktatu WE do pomocy państwa w formie gwarancji wyraziła swoje stanowisko, ustanawiając domniemanie, że gwarancja nie będzie stanowić pomocy publicznej, jeżeli zostaną łącznie spełnione np. przesłanki:

- kredytobiorca nie jest w trudnej sytuacji finansowej,

- gwarancja obejmuje określoną transakcję finansową, która jest ograniczona w czasie i ma ustaloną kwotę maksymalną; tym samym zakres gwarancji jest określony i ograniczony,

- gwarancja nie obejmuje więcej niż 80 proc. pozostałego do spłaty kredytu bądź innego zobowiązania finansowego. W przypadku dłużnych papierów wartościowych i finansowania działalności przedsiębiorcy, którego działalność polega wyłącznie na świadczeniu usług w ogólnym interesie gospodarczym (w sytuacji gdy gwarancja została udzielona przez ten sam organ publiczny, który nałożył na przedsiębiorcę obowiązek świadczenia takich usług), to ograniczenie nie ma zastosowania,

- przedsiębiorca ponosi opłatę za gwarancję w wysokości odpowiadającej cenie rynkowej.

Jednocześnie niespełnienie jednego z powyższych warunków nie powoduje, że KE automatycznie uzna udzielenie gwarancji za pomoc publiczną. W takiej sytuacji należy notyfikować planowaną gwarancję KE, która usunie wątpliwości  co do wystąpienia pomocy publicznej w związku z udzieleniem gwarancji. Nawet jeśli KE ustali, że pomoc publiczna wystąpi, to wciąż może zostać uznana za zgodną z rynkiem wewnętrznym, a tym samym za dopuszczalną.

Dopuszczalność pomocy publicznej w formie gwarancji państwowych KE bada na zasadach ogólnych, tak jak w przypadku innych form pomocy państwa. Ocena ta następuje w drodze procedury notyfikacji, podczas której KE bierze pod uwagę: intensywność pomocy, charakterystykę beneficjenta i realizowany cel.

Ważne jest, aby kredytobiorcy i kredytodawcy, którzy mają otrzymać gwarancję ze środków państwowych, upewnili się, czy warunki, na jakich gwarancja będzie udzielona, nie spowodują wystąpienia pomocy publicznej. Jeśli natomiast taka pomoc państwa wystąpi, warto sprawdzić jej legalność w drodze notyfikacji KE.

Surowe konsekwencje

Beneficjent bezprawnej pomocy publicznej poniesie konsekwencje w postaci jej zwrotu wraz z odsetkami jak dla zaległości podatkowych. Niezależnie od ryzyka zwrotu pomocy przez beneficjenta, także instytucje finansujące winny analizować gwarancje uzyskiwane przez kredytobiorców, w celu weryfikacji, czy nie obejmują pomocy wymagającej notyfikacji.

W takim przypadku, instytucje finansowe obciążać może ryzyko odmowy spełnienia świadczenia przez gwaranta z uwagi na ewentualną nieważność gwarancji udzielonej z naruszeniem obowiązku notyfikacji. Instytucja finansująca mogłaby mieć w takiej sytuacji trudności w egzekwowaniu gwarancji zabezpieczającej jej roszczenia.

Autor jest prawnikiem w kancelarii Salans