Zgodnie z art. 146 kodeksu pracy praca zmianowa jest dopuszczalna bez względu na stosowany system czasu pracy.

Taka ogólna regulacja umożliwia pracodawcy stosowanie pracy zmianowej nie tylko w tych przypadkach, w których jest ona koniecznym elementem danego systemu czasu pracy (np. w ruchu ciągłym), ale także wówczas, gdy szef uznaje stosowanie pracy zmianowej jako rozwiązanie korzystne ze względu na funkcjonowanie firmy.

Ciągła dla wybranych

Ale już praca w ruchu ciągłym nie jest dla każdego pracodawcy. Ta specyficzna praca zmianowa wykonywana jest przez siedem dni w tygodniu, w każdym dniu przez 24 godziny.

Po nią mogą sięgnąć pracodawcy, u których praca nie może być wstrzymana ze względu na technologię produkcji (np. w hucie), a także ze względu na konieczność ciągłego zaspokajania potrzeb ludności. W tym drugim przypadku chodzi m.in. o elektrownie, wodociągi, szpitale czy domy opieki społecznej.

Praca w ruchu ciągłym odbywa się w systemie czasu pracy w ruchu ciągłym. Pozwala on przedłużyć:

- przeciętny tygodniowy czas pracy do 43 godzin w okresie rozliczeniowym nieprzekraczającym czterech tygodni,

- jeden raz w niektórych tygodniach dobowy wymiar czasu pracy do 12 godzin.

Tak stanowi art. 138 k.p.

12-godzinne dniówki

W czterotygodniowym okresie rozliczeniowym 12-godzinną pracę zaplanować zatem można maksymalnie trzy razy. W przeciwnym razie po zamknięciu okresu rozliczeniowego okazałoby się, że zatrudniony przepracował tygodniowo o godzinę za dużo (44 godziny).

Trzeba też pamiętać, że ze względu na wydłużoną dniówkę pracy w systemie ciągłym nie mogą pracować młodociani, kobiety w ciąży, pracownicy mający dzieci do lat czterech oraz zatrudnieni na stanowiskach‚ gdzie występują przekroczenia najwyższych dopuszczalnych stężeń lub natężeń czynników szkodliwych dla zdrowia.

Trzy drogi zmianówki

Aby praca była wykonywana w nieprzerwany sposób, można skorzystać z trzech form jej organizacji. Zawsze niezbędnym elementem jest stosowanie pracy zmianowej. Organizując pracę przez siedem dni w tygodniu, trzeba jednak pamiętać o konieczności oddania w zamian odpowiedniej liczby dni wolnych w okresie rozliczeniowym wynoszącym maksymalnie cztery tygodnie (zgodnie z zasadą przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy).

Po pierwsze, pracodawca może wybrać podstawowy system czasu pracy i zorganizować ją na trzy zmiany. Wówczas zatrudnieni świadczą pracę na I, II i III zmianie w wymiarze po osiem godzin, zapewniając ciągłość funkcjonowania danego stanowiska pracy przez całą dobę. Dopuszczalność wykonywania pracy w niedziele i święta (z wyłączeniem placówek handlowych) w ruchu ciągłym wynika wprost z przepisów art. 151

10

pkt 2 k.p.

Przykład

Pan Krzysztof pracuje w ruchu ciągłym w systemie podstawowym, w czterotygodniowych okresach rozliczeniowych. W pierwszym i trzecim tygodniu wykonuje pracę po osiem godzin przez siedem dni (od poniedziałku do niedzieli włącznie).

Ale w drugim i czwartym tygodniu pracuje tylko w poniedziałek, środę i piątek po osiem godzin, ponieważ w tych tygodniach odbiera po dwa dni wolne. Ma wolne we wtorek za niedzielę oraz w czwartek z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy.

Po drugie, pracodawca może zastosować system równoważnego czasu pracy, organizując pracę na dwie zmiany po 12 godzin. Artykuł 135 k.p. stwarza możliwość wydłużania dobowego wymiaru czasu pracy do 12 godzin, jeżeli jest to uzasadnione rodzajem pracy lub jej organizacją. Nie ma więc przeszkód prawnych do przyjęcia w regulaminie pracy takiej właśnie formy organizacji pracy albo dla całej załogi, albo dla jej części.

Po trzecie, można skorzystać z trójzmianowej organizacji pracy z tzw. łamaniem zmian (czyli takiej, w której jednego dnia w niektórych tygodniach okresu rozliczeniowego dobowy wymiar czasu pracy jest przedłużany do 12 godzin). W takiej dobie praca wykonywana jest zatem tylko na dwóch zmianach, co oznacza dla części pracowników korzystanie z dnia wolnego od pracy.

Różne rachunki wymiaru

Wymiar czasu pracy dla zatrudnionych w ruchu ciągłym ustalamy inaczej niż w pozostałych systemach. Najpierw od liczby dni kalendarzowych w danym okresie rozliczeniowym odejmujemy niedziele‚ święta oraz dni wolne od pracy wynikające z reguły przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy.

Wymiar czasu pracy tych pracowników obniża się też o osiem godzin z tytułu każdego święta przypadającego w innym dniu niż niedziela, także w tzw. szóstym dniu tygodnia. Zatem w systemie pracy w ruchu ciągłym jedynie święto przypadające w niedzielę nie obniża wymiaru czasu pracy.

Otrzymaną w ten sposób liczbę dni mnożymy przez osiem‚ a wynik sumujemy z liczbą godzin‚ o które został przedłużony czas pracy.

Przykład

Czterotygodniowy okres rozliczeniowy dla ruchu ciągłego trwa od 1 do 28 maja 2012 r. Zatrudnionym przysługują cztery dni wolne od pracy z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy. Zazwyczaj są to soboty.

W okresie tym jest:

- 28 dni kalendarzowych (czyli cztery tygodnie x siedem dni),

- cztery niedziele i cztery dni wolne wynikające z przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy,

- trzy święta, w tym jedno wypadające w niedzielę (Zielone Świątki).

W sumie w maju trzeba przepracować 18 dni (28 dni kalendarzowych minus dziesięć dni‚ w których praca nie jest świadczona).

Zatem majowy wymiar dla ruchu ciągłego trzeba ustalić następująco:

- liczbę dni roboczych mnożymy przez osiem godzin:  18 dni roboczych x 8 godzin = 144 godziny

- przedłużamy dobowy czas pracy w trzech pierwszych tygodniach, np. o cztery godziny: 4 godziny x 3 tygodnie = 12 godzin.

- dodajemy uzyskane liczby: 144 godziny + 12 godzin = 156 godzin.

Wymiar czasu pracy na cztery tygodnie maja 2012 r. dla ruchu ciągłego wynosi 156 godzin - patrz grafik.

Odpoczynek dobowy

W każdym systemie czasu pracy, także wówczas, gdy pracodawca organizuje pracę na zmiany, pracownik ma prawo do:

- dobowych i tygodniowych okresów odpoczynku,

- dni wolnych z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy,

- dnia wolnego z tytułu wykonywania pracy w niedzielę lub w święto.

Niezależnie od tego, w jakim systemie i rozkładzie czasu pracy pracownik świadczy pracę, przysługuje mu w okresie rozliczeniowym odpowiednia liczba dni wolnych od pracy odpowiadająca co najmniej liczbie niedziel, świąt oraz dni wolnych od pracy w przeciętnie pięciodniowym tygodniu pracy.

Odpoczynek tygodniowy

Minimalny odpoczynek tygodniowy przysługujący każdemu pracownikowi powinien obejmować co najmniej 35 nieprzerwanych godzin (w tym co najmniej 11 godzin odpoczynku dobowego) i co do zasady powinien przypadać w niedzielę. Kodeksowo niedziela to 24 kolejne godziny, poczynając od godziny 6 w tym dniu, chyba że w danej firmie ustalono inną godzinę.

Zatem tygodniowy co najmniej 35-godzinny nieprzerwany odpoczynek to czas wolny od pracy przypadający od 19 w sobotę do 6 w poniedziałek (11 godzin z doby sobotniej bezpośrednio poprzedzających niedzielę plus 24 godziny stanowiące niedzielę).

W związku z przejściem pracownika z jednej zmiany na inną, zgodnie z ustalonym rozkładem czasu pracy, tygodniowy okres odpoczynku może wynieść mniej niż 35 godzin, nie może jednak być krótszy niż 24 godziny (pod warunkiem, że praca nie została zaplanowana na tzw. zakładkę).

Skrócenie tygodniowego okresu odpoczynku może nastąpić tylko i wyłącznie kosztem dobowej laby. Należy zatem zachować zasadę, że skrócony tygodniowy okres odpoczynku przypada w niedzielę, a dla pracowników wykonujących pracę w niedzielę może przypadać w innym dniu tygodnia.

Przykład

Pan Marek zatrudniony na II zmianie wykonuje pracę od poniedziałku do soboty od 14 do 22 (w piątek korzysta z dnia wolnego od pracy z tytułu przeciętnie pięciodniowego tygodnia pracy).

W następnym tygodniu pan Marek ma przejść na I zmianę i pracować od 6 do 14. Ponieważ pracownik zmienia zmiany, możliwe jest skrócenie mu tygodniowego odpoczynku. Obejmie on 24 godziny (niedziela) przypadające od 6 w niedzielę do 6 w poniedziałek oraz osiem godzin bezpośrednio poprzedzających niedzielę przypadających od 22 w sobotę do 6 w niedzielę.

W tym wypadku tygodniowy okres odpoczynku wyniesie 32 zamiast 35 godzin. Takie skrócenie tygodniowego okresu odpoczynku nastąpi kosztem sobotniego odpoczynku dobowego, który z 11-godzin w dobie sobotniej zostanie skrócony do ośmiu godzin (trwa od 22 w sobotę do 6 w niedzielę).

Doba pracownicza

Praca na zmiany oznacza, że dla pracownika wykonującego pracę na I zmianie, np. w godzinach 7 – 15, doba pracownicza obejmie kolejne 24 godziny (zaczynając od 7 w poniedziałek, a kończąc o 7 we wtorek).

W tak rozumianej dobie pracowniczej szef powinien zapewnić pracownikowi odpoczynek w wymiarze co najmniej 11 nieprzerwanych godzin. Wydając harmonogram pracy pracowników zatrudnionych na zmiany, należy przestrzegać reguły, zgodnie z którą pojęcie doby pracowniczej jest odnoszone do konkretnej osoby i jest powiązane z rozkładem jej godzin pracy.

Odpoczynek w ruchu ciągłym

Pracującym w ruchu ciągłym trzeba zapewnić:

- 35 godzin nieprzerwanego odpoczynku tygodniowego, w tym 11 godzin dobowego (art. 133 § 2 k.p.). Wyjątkowo odpoczynek tygodniowy można skrócić do 24 godzin, jeśli pracownik zmienia pory pracy w związku z przejściem na inną zmianę;

- odpoczynek w innym dniu niż niedziela, jeżeli z harmonogramu wynika‚ że w tym dniu zatrudniony ma świadczyć pracę (art. 133 § 4 k.p.);

- raz na cztery tygodnie niedzielę wolną od pracy (art. 151

12

k.p.);

- łączną liczbę dni wolnych w przyjętym okresie rozliczeniowym odpowiadającą co najmniej liczbie niedziel‚ świąt oraz dni wolnych od pracy, gdy rozkład czasu pracy przewiduje pracę w niedziele i święta;

- dzień wolny podczas sześciu dni następujących lub poprzedzających taką niedzielę, a jeśli taka rekompensata nie jest możliwa – normalne wynagrodzenie i 100-proc. dodatek.