Coraz więcej inwestorów jest świadomych faktu, że w ramach przedsięwzięć inwestycyjno-budowlanych mogą powstać utwory w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Mogą to być dzieła architektoniczne, takie jak architektoniczny projekt koncepcyjny, projekt architektoniczno-budowlany czy architektoniczny projekt wykonawczy.
Ochroną na gruncie prawa autorskiego mogą się również cieszyć dzieła, które nie są dziełami architektonicznymi sensu stricto. Warto więc wskazać na tzw. projekty branżowe, które mają na celu uzupełnienie projektu architektonicznego pod względem technicznym. Mogą to być przykładowo projekty instalacji sanitarnych, elektrycznych lub telekomunikacyjnych.
Prawa do projektu
Każdy inwestor, planując realizację nowego przedsięwzięcia budowlanego lub ingerencję w istniejący już obiekt budowlany, powinien pamiętać o kwestii praw autorskich do projektu przygotowanego przez architekta. Architekt powinien albo udzielić inwestorowi zezwolenia na korzystanie z projektu (licencja), albo przenieść na inwestora autorskie prawa majątkowe do projektu (cesja).
Inwestor może również poprzestać na nabyciu egzemplarza projektu, co upoważni go do zastosowania projektu do jednej tylko budowy. W przypadku projektów przygotowywanych w ramach procesu inwestycyjno--budowlanego, które najczęściej powstają na indywidualne zamówienie inwestora, przeniesienie autorskich praw majątkowych powinno być jednak standardem.
Pamiętajmy, że gdy zdecydujemy się na nabycie autorskich praw majątkowych do projektu, w umowie – zawieranej na piśmie pod rygorem nieważności – musi się znaleźć wyraźne postanowienie o przeniesieniu prawa. Jeżeli nie ma takiego postanowienia, uznaje się, że twórca udzielił tylko licencji na korzystanie z utworu.
Jakie podstawowe zasady powinien zatem znać każdy zapobiegliwy inwestor, aby przeniesienie praw autorskich było skuteczne i możliwie jak najlepiej zabezpieczało jego interes? Generalnie warto wymienić sześć. Oto i one.
Określ przedmiot umowy
Należy precyzyjnie określić utwór będący przedmiotem umowy z architektem. Utworem, chronionym na gruncie prawa autorskiego, jest określone dobro niematerialne. Wszelkie związane z nim przedmioty materialne (np. dokumentacja projektowa, szkice, wizualizacje, opisy) stanowią jedynie formę utrwalenia utworu, czyli wyrażenia utworu w przedmiocie materialnym (tzw. nośnik utworu).
Jeżeli umowa dotyczy przeniesienia praw autorskich do utworu, który już istnieje, wystarczy podać jego tytuł lub inne dane umożliwiające jednoznaczną identyfikację.
Natomiast, jeżeli umowa dotyczy utworu, który ma dopiero powstać w przyszłości, w interesie inwestora leży, aby w możliwie jak najszerszy sposób określić przedmiot umowy. Powinien on wówczas obejmować wszelkie utwory wyrażone w projektach, planach, rysunkach itp., które zostaną stworzone przez architekta w toku wykonywania umowy z inwestorem.
Uwaga! Dla uniknięcia wątpliwości strony powinny oznaczyć w umowie moment przejścia praw autorskich do utworu. W praktyce tym momentem jest najczęściej dzień ostatecznej akceptacji i przyjęcia utworu przez inwestora.
Zabezpiecz się dobrze
W umowie architekt powinien złożyć inwestorowi pewne gwarancje i oświadczenia. Przede wszystkim powinien zapewnić, że przysługują mu pełne prawa autorskie do utworu oraz że utwór nie jest obciążony ani nie narusza praw osób trzecich.
Niezwykle istotne jest również wprowadzenie do umowy zapisu o bezwzględnej odpowiedzialności architekta, na wypadek gdyby okazało się, że pomimo udzielonych zapewnień nie był on uprawniony do przeniesienia praw autorskich na inwestora lub gdyby eksploatacja utworu przez inwestora miała naruszać jakiekolwiek prawa osób trzecich.
Za naruszenie praw osób trzecich, przykładowo autorskich praw osobistych lub majątkowych, odpowiedzialny będzie podmiot faktycznie naruszający te prawa, czyli nasz inwestor, któremu przysługiwać będą ewentualne roszczenia regresowe wobec architekta, jako twórcy utworu.
Uwaga! Przy konstruowaniu umowy z architektem nie można również zapomnieć, że architekt powinien ponosić odpowiedzialność za wady prawne swojego dzieła oraz przedstawić inwestorowi polisę ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej na sumę nie niższą niż wartość przedmiotu umowy i ważną przez czas trwania prac projektowych objętych umową.
Sprecyzuj pola eksploatacji
Niezwykle istotnym elementem każdej umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych jest sprecyzowanie pól eksploatacji. Pola eksploatacji to, mówiąc najprościej, sposoby korzystania z utworu. Przykładowy katalog pól eksploatacji wskazuje ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych.
Określenie pól eksploatacji – oprócz ryzyka sankcji nieważności umowy w razie ich braku – jest istotne z tego względu, że za korzystanie z utworu na każdym odrębnym polu eksploatacji, niewymienionym w umowie, należy się wynagrodzenie, co może stanowić podstawę roszczeń architekta względem inwestora.
Z tego powodu celowe jest wyraźne wskazanie, że wynagrodzenie za przeniesienie autorskich praw majątkowych obejmuje wszystkie pola eksploatacji wymienione w umowie oraz że twórca nie ma podstaw do dochodzenia dodatkowego wynagrodzenia na podstawie umowy.
Uwaga!
Postanowienie umowne, że uprawniony przenosi autorskie prawa majątkowe na polach eksploatacji, które dopiero powstaną w przyszłości, jest nieważne z mocy prawa.
Ureguluj kwestię praw osobistych
Inwestorzy, choć coraz częściej decydują się na nabycie autorskich praw majątkowych do projektu, równie często zapominają, że twórcom – oprócz autorskich praw majątkowych – przysługują również tzw. autorskie prawa osobiste. Są to prawa ściśle związane z osobą twórcy, które nie podlegają zbyciu ani zrzeczeniu się.
Autorskie prawa osobiste chronią szczególną więź twórcy z utworem, w szczególności obejmują prawo do: autorstwa utworu, oznaczenia utworu swoim nazwiskiem lub pseudonimem albo udostępniania go anonimowo, nienaruszalności treści i formy utworu oraz jego rzetelnego wykorzystania, decydowania o pierwszym udostępnieniu utworu publiczności, nadzoru nad sposobem korzystania z utworu. Jakiekolwiek zmiany utworu bez zgody twórcy będą stanowić naruszenie jego autorskich praw osobistych.
Uwaga!
W praktyce obrotu inwestycyjno-budowlanego oznacza to, że bez zgody architekta inwestor nie może wprowadzić jakichkolwiek zmian do projektu. Niedozwolone są zatem – bez zgody architekta – przeróbki, adaptacje projektu czy powierzenie innemu architektowi opracowania lub przygotowania nowego projektu na bazie projektu pierwotnego.
W polskiej doktrynie przyjmuje się, że prawo do integralności utworu nie ma charakteru bezwzględnego, w szczególności w przypadku dzieł architektonicznych. W uzasadnieniu podnosi się m.in., że obiekty budowlane mają służyć przede wszystkim celom użytkowym, a ten cel osiąga się właśnie przez dokonywanie zmian i adaptacji.
Przepisy prawa autorskiego przewidują pewną furtkę i pozwalają na dokonywanie zmian w utworze bez zgody twórcy, jeżeli jest to spowodowane oczywistą koniecznością a twórca nie miałby słusznej podstawy sprzeciwić się zmianom.
Jako że furtka obejmuje wyłącznie obiektywnie niezbędne zmiany, zapobiegliwy inwestor powinien zapewnić sobie w umowie możliwość dokonywania zmian w projekcie, na wypadek gdyby w toku prac nastąpiła zmiana koncepcji budowanego obiektu lub zaszła konieczność wyboru nowego architekta.
Uwaga!
Twórca nie może się zrzec autorskich praw osobistych. Jeśli taki zapis znajdzie się w umowie, będzie on z mocy prawa nieważny. Przyjmuje się jednak, że twórca może się zobowiązać do niewykonywania swych autorskich praw osobistych.
Pamiętaj o prawach zależnych
Utwór zależny to, mówiąc najprościej, opracowanie utworu pierwotnego. Inwestor chce często po jakimś czasie przebudować lub rozbudować obiekt budowlany.
I tu może pojawić się problem, bo nawet gdy inwestor skutecznie nabył całość autorskich praw majątkowych a twórca zrzekł się wykonywania swych praw osobistych, to i tak inwestor nie może dokonać zmian w projekcie, jeżeli nie uzyskał od architekta zezwolenia na wykonywanie tzw. praw zależnych.
Jako że projekt przebudowy lub rozbudowy obiektu budowlanego – przygotowany przez inny podmiot niż pierwotny architekt – będzie uznany za opracowanie oryginalnego projektu, inwestor będzie musiał zadbać o wprowadzenie do umowy z architektem postanowień dotyczących praw zależnych lub uzyskać na późniejszym etapie zgodę architekta na wykonywanie takich praw.
Przy czym uwaga, potrzebne jest zezwolenie architekta na rozpowszechnianie i korzystanie z opracowania oryginalnego projektu, a nie na samo jego stworzenie.
Eksploatacja opracowania bez zezwolenia pierwotnego architekta będzie stanowiła naruszenie jego praw autorskich tak osobistych, jak i majątkowych, powodujące istotne ryzyko prawne dla inwestora, w tym ryzyko zapłaty odszkodowania sięgającego nawet trzykrotności wynagrodzenia, które byłoby należne twórcy z tytułu udzielenia zgody na korzystanie z utworu.
Płać tylko raz
Aby uniknąć dodatkowych roszczeń finansowych ze strony architekta, należy koniecznie uregulować kwestie wynagrodzenia za przeniesienie praw autorskich. Prawidłowy zapis powinien wskazywać, że wynagrodzenie umowne obejmuje zarówno wynagrodzenie za przeniesienie autorskich praw majątkowych na wszystkich polach eksploatacji wskazanych w umowie, jak również za wyrażenie zgody na wykonywanie praw zależnych przez inwestora oraz przeniesienie własności nośników materialnych, na których został utrwalony utwór.
Uwaga! Pierwszym krokiem na drodze do skonstruowania poprawnej umowy o przeniesienie praw autorskich jest zawsze właściwe oznaczenie stron umowy i prawidłowa reprezentacja potwierdzona odpisem z rejestru przedsiębiorców Krajowego Rejestru Sądowego lub dokumentem pełnomocnictwa.
Architekt, którego prawa autorskie zostały zagrożone cudzym działaniem, może żądać zaniechania tego działania, a w razie dokonanego naruszenia może żądać zaniechania naruszania, usunięcia skutków naruszenia, wydania uzyskanych korzyści, naprawienia wyrządzonej szkody, złożenia publicznego oświadczenia o odpowiedniej treści i formie, podania do publicznej wiadomości części lub całości wyroku sądu orzekającego o naruszeniu, zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej zarówno na swoją rzecz, jak również na rzecz Funduszu Promocji Twórczości lub wskazany cel społeczny.
Marta Ziółkowska-Nasińska prawnik w Kancelarii Baker&McKenzie
Kwestia praw autorskich ma niewątpliwie istotny wpływ na interesy ekonomiczne uczestników procesu inwestycyjno-budowlanego. Problem ten może dotyczyć zarówno wielkich deweloperów, jak i indywidualnych inwestorów zamawiających bądź kupujących projekty domów jednorodzinnych.
W sytuacjach ostatecznych może się okazać, że przeróbki projektu wykonane bez wiedzy jego autora mogą inwestora słono kosztować, jeśli autor upomni się o przypisane mu według ustawy prawa. Prawa autorskie, w szczególności prawa autorskie architektów, są zatem coraz częściej przedmiotem zapisów umownych, w szczególności umów o prace projektowe.
Wobec pokryzysowego boomu na rynku budowlanym odpowiednie regulacje umowne, zabezpieczające skutecznie interes inwestora, będą zagadnieniem coraz bardziej znaczącym, zwłaszcza wobec istotnych instrumentów prawnych zagwarantowanych architektom na gruncie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych.