Czasem w spółce handlowej może się tak zdarzyć, że choć akcje czy udziały wciąż należą do wspólnika, prawa z nich wykonuje kto inny. Dotyczy to zwłaszcza głosowania. Zastaw, użytkowanie czy zajęcie udziału albo akcji przez komornika to tylko niektóre sytuacje, w których wspólnicy muszą podzielić się z innymi podmiotami przynajmniej częścią uprawnień. Spróbujemy pokrótce omówić przynajmniej niektóre z nich.
Użytkowanie to nic innego jak prawo używania rzeczy i pobierania jej pożytków (art. 252 kodeksu cywilnego). Jego przedmiotem mogą być także prawa (art. 265 k.c.). To oznacza, że użytkowanie wolno ustanowić zarówno na akcji w spółce akcyjnej, jak i na udziale w spółce z o.o.
W przypadku spółki z o.o. duże znaczenie dla treści użytkowania ma brzmienie umowy spółki. Może ona bowiem zawierać postanowienie, w myśl którego użytkownikowi udziału wolno wykonywać prawo głosu (art.187 ust. 2 k.s.h.).
O użytkowaniu zainteresowani powinni zawiadomić spółkę, przedstawiając dowód ustanowienia użytkowania (art. 187 ust. 1 k.s.h.). To ważne, bo ustanowienie to jest skuteczne wobec spółki od chwili, gdy otrzyma ona od jednego z zainteresowanych zawiadomienie o tej czynności wraz z odpowiednim dowodem (art. 187 ust. 1 k.s.h.).
Co to oznacza? Przede wszystkim to, że jeśli użytkownik może wykonywać prawo głosu, to zagłosować po raz pierwszy wolno mu będzie dopiero po powiadomieniu spółki. Wcześniej głos będzie przysługiwał wspólnikowi.
Użytkownik może głosować z akcji imiennej, którą obciąża jego prawo. Pod pewnymi jednak warunkami. Przede wszystkim musi to przewidywać czynność prawna ustanawiająca ograniczone prawo rzeczowe. Wzmianka o ustanowieniu zastawu i o upoważnieniu do wykonywania prawa głosu musi też znaleźć się w księdze akcyjnej spółki.
Ale uwaga: statut może przewidywać zakaz przyznawania prawa głosu użytkownikowi akcji albo może uzależnić przyznanie takiego uprawnienia od zgody określonego organu spółki.
Szczególne zasady obowiązują w spółkach giełdowych. Otóż w okresie, gdy akcje spółki publicznej, na których ustanowiono użytkowanie, są zapisane na rachunkach papierów wartościowych w domu maklerskim lub w banku prowadzącym rachunki papierów wartościowych, prawo głosu z tych akcji przysługuje akcjonariuszowi (art. 340 k.s.h.).
Na żądanie użytkownika zarząd wpisuje do księgi akcyjnej wzmiankę o ustanowieniu na niej tego prawa. Użytkownik może również żądać ujawnienia, iż wolno mu wykonywać prawo głosu z obciążonej akcji (art. 341 § 2 k.s.h.).
Użytkownik powinien przedłożyć spółce dokumenty uzasadniające dokonanie wpisu. Najczęściej będzie to umowa. Co ważne, zarząd nie ma obowiązku badania prawdziwości podpisów osób ustanawiających użytkowanie (art. 341 § 5 k.s.h.).
Wpis jest bardzo istotny. Wobec spółki uważa się za akcjonariusza tylko tę osobę, która jest wpisana do księgi akcyjnej (art. 343 § 2 k.s.h.).
W spółce akcyjnej jest jednak jeszcze jedno ograniczenie. Użytkownicy, którym przysługuje prawo głosu, mogą uczestniczyć w walnym zgromadzeniu, jeżeli zostali wpisani do księgi akcyjnej co najmniej na tydzień przed odbyciem walnego zgromadzenia (art. 406 k.s.h.).
Ustanowienie użytkowania ma też pewne znaczenie już w toku walnego zgromadzenia. Otóż jeżeli prawo głosu z akcji przysługuje użytkownikowi, okoliczność tę zaznacza się na liście akcjonariuszy na wniosek uprawnionego (art. 407 § 3 k.s.h.).