Na mocy ustawy z 25 czerwca 1999 r. o świadczeniach pieniężnych z ubezpieczenia społecznego w razie choroby i macierzyństwa (tekst jedn. DzU z 2014 r., poz. 159) zasiłek opiekuńczy przysługuje osobom podlegającym ubezpieczeniu chorobowemu, zwolnionym od wykonywania pracy z powodu konieczności zaopiekowania się dzieckiem lub członkiem rodziny.

O zasiłek opiekuńczy może się też ubiegać ubezpieczony przedsiębiorca, który sprawował opiekę nad:

- zdrowym dzieckiem w wieku do ośmiu lat,

- chorym dzieckiem,

- innym chorym członkiem rodziny.

Za dzieci, nad którymi sprawowanie opieki uprawnia do zasiłku opiekuńczego, uważa się zarówno dzieci własne, małżonka oraz przysposobione, a także obce przyjęte na wychowanie i utrzymanie. Prawo do zasiłku przysługuje na równi matce i ojcu dziecka, ale zasiłek wypłaca się tylko jednemu z rodziców, temu, który wystąpi z wnioskiem o jego wypłatę za dany okres.

Zasiłek opiekuńczy przysługuje także z tytułu opieki nad innymi niż dzieci chorymi członkami rodziny, tj. małżonkiem, rodzicami, teściami, dziadkami, wnukami i rodzeństwem, jeśli pozostają z ubezpieczonym we wspólnym gospodarstwie domowym w czasie sprawowania przez niego opieki. Warunek ten trzeba także spełnić, gdy opiekę sprawuje się nad chorym dzieckiem powyżej 14 roku życia.

Przy tym zasiłku nie wymaga się okresu wyczekiwania. Prawo do niego można uzyskać od pierwszego dnia podlegania dobrowolnemu ubezpieczeniu chorobowemu.

Zdrowe dziecko do lat ośmiu

Prawo do zasiłku opiekuńczego z tytułu opieki nad takim potomkiem przysługuje w razie:

- nieprzewidzianego zamknięcia żłobka, klubu dziecięcego, przedszkola lub szkoły, do których uczęszcza dziecko,

- choroby niani, z którą rodzice zawarli tzw. umowę uaktywniającą w rozumieniu ustawy z 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat trzech (tekst jedn. DzU z 2013 r., poz. 1457) lub dziennego opiekuna dziecka w rozumieniu tej ustawy sprawujących opiekę nad dzieckiem,

- porodu lub choroby małżonka ubezpieczonego stale opiekującego się dzieckiem, jeżeli poród lub choroba uniemożliwia mu sprawowanie opieki,

- pobytu małżonka ubezpieczonego stale opiekującego się dzieckiem w stacjonarnym zakładzie opieki zdrowotnej.

Przy ustalaniu prawa do zasiłku osobie sprawującej opiekę nad zdrowym dzieckiem, na takich samych prawach jak małżonkowie traktowani są rodzice dziecka niepozostający w formalnym związku małżeńskim, ale będący we wspólnym gospodarstwie domowym. W razie choroby, porodu lub pobytu w stacjonarnej placówce zdrowotnej jednego z nich drugiemu należy się zasiłek z tytułu opieki nad dzieckiem.

Za nieprzewidziane zamknięcie żłobka, przedszkola lub szkoły, do których uczęszcza dziecko, uważa się takie zamknięcie placówki, o której ubezpieczonego zawiadomiono w terminie krótszym niż siedem dni przed jej zamknięciem.

Zasiłek za tytułu opieki nad zdrowym dzieckiem w wieku do ośmiu lat przysługuje także, gdy trzeba je izolować z uwagi na podejrzenie nosicielstwa zarazków choroby zakaźnej zarządzonej na podstawie przepisów o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi.

Babcia nie musi posiedzieć

Zasiłek opiekuńczy należy się tylko wtedy, gdy nie ma innego członka rodziny pozostającego we wspólnym gospodarstwie domowym, który może zapewnić opiekę. Za takiego członka rodziny nie uważa się jednak osoby:

- całkowicie niezdolnej do pracy,

- chorej,

- niesprawnej fizycznie lub psychicznie ze względu na wiek,

- prowadzącej gospodarstwo rolne,

- pracownika odpoczywającego po pracy na nocnej zmianie,

- prowadzącej działalność pozarolniczą, która nie może dowolnie regulować czasu pracy (ma ustalone godziny),

- niezobowiązanej do sprawowania opieki na podstawie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, jeśli odmawia jej sprawowania, np. babci.

Odmiennie uregulowana jest sytuacja rodziców opiekujących się chorym dzieckiem do lat dwóch. W takim wypadku prawo do zasiłku przysługuje, nawet jeśli są inni członkowie rodziny, którzy mogliby opiekować się maluchem.

Roczny limit

Zasiłek opiekuńczy wypłaca się przez okres zwolnienia od pracy z powodu osobistego sprawowania opieki, ale nie dłużej niż:

- 60 dni w ciągu roku kalendarzowego, jeżeli opiekę sprawuje się nad dzieckiem zdrowym do ośmiu lat lub chorym do 14 lat,

- 14 dni w ciągu roku kalendarzowego, jeśli opieki wymaga chore dziecko powyżej 14 lat lub inny chory członek rodziny.

To wymiar przysługujący łącznie matce i ojcu dziecka, bez względu na liczbę dzieci oraz innych członków rodziny uprawnionych do zasiłku opiekuńczego oraz liczbę innych osób z rodziny wymagających opieki. Łącznie zasiłek opiekuńczy można pobrać nie więcej niż za 60 dni w roku kalendarzowym. W ten limit wchodzą dni opieki nad chorymi dziećmi powyżej 14 lat i innymi chorymi z rodziny.

Przykład

Rodzice dwójki dzieci w wieku 9 i 16 lat są przedsiębiorcami dobrowolnie podlegającymi ubezpieczeniu chorobowemu. W tym roku kalendarzowym matka przez 30 dni korzystała z zasiłku na opiekę nad chorym młodszym dzieckiem. Ojciec brał zasiłek na starsze dziecko przez osiem dni. Gdy to starsze ponownie chorowało przez dwa tygodnie, tj. 14 dni, matka wystąpiła o zasiłek opiekuńczy z tytułu opieki nad nim. ZUS wypłacił go tylko przez sześć dni, tj. do wyczerpania łącznie z ojcem dziecka maksymalnego 14-dniowego okresu zasiłku opiekuńczego w roku kalendarzowym na opiekę nad dzieckiem powyżej 14 lat.

Kiedy bez prawa

Zasiłek opiekuńczy nie przysługuje, jeśli sprawowanie opieki przypada na okres przebywania w areszcie tymczasowym lub odbywania kary pozbawienia wolności. Nie należy się też za czas opieki przypadający w okresie przerwy w ubezpieczeniu chorobowym spowodowanej zawieszeniem działalności na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej. Świadczenie to nie przysługuje bowiem, gdy ustało ubezpieczenie chorobowe (za okres po jego ustaniu).

Ubezpieczony traci prawo do zasiłku opiekuńczego, gdy ustalono, że w czasie zwolnienia od pracy wydanego na czas sprawowania opieki pracuje on zarobkowo lub wykorzystuje to zwolnienie do innych celów niż opieka. Świadczenie odbiera się za cały okres objęty zaświadczeniem lekarskim, podczas trwania którego stwierdzono te okoliczności.

W jaki sposób obliczyć

Zasiłek opiekuńczy przysługuje w wysokości 80 proc. podstawy jego wymiaru. Wypłaca się go za każdy dzień niezdolności do pracy z powodu sprawowania opieki, w tym za dni ustawowo wolne od pracy.

Podstawę zasiłku przysługującego biznesmenom stanowi przeciętny miesięczny przychód, od którego opłacana jest składka chorobowa za 12 miesięcy kalendarzowych poprzedzających powstanie niezdolności do pracy z powodu konieczności opieki, po odliczeniu kwoty odpowiadającej 13,71 proc. podstawy wymiaru składek na to ubezpieczenie.

W dodatkowym wymiarze

Gdy ubezpieczona matka dziecka, która zostanie przyjęta do szpitala w ciągu ośmiu tygodni po porodzie, ubezpieczony ojciec nie przejmie zasiłku macierzyńskiego. Jeśli osobiście zajmuje się dzieckiem, za ten okres ma jednak prawo do dodatkowego zasiłku opiekuńczego. Przysługuje on do 56 dni, ale nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko ósmego tygodnia życia.

W takim przypadku zasiłek opiekuńczy nie wiąże się z rokiem kalendarzowym i jest niezależny od tego przysługującego w pozostałych przypadkach. Nie wlicza się go do limitu 60 dni zasiłku opiekuńczego w roku kalendarzowym, w tym 14 dni na opiekę nad chorym dzieckiem w wieku powyżej 14 lat lub innym chorym członkiem rodziny.

Z dodatkowego zasiłku opiekuńczego może także skorzystać ubezpieczony, który jest członkiem najbliższej rodziny i przerwie działalność pozarolniczą, aby osobiście opiekować się dzieckiem, którego matka pobierająca zasiłek macierzyński przez osiem tygodni po porodzie jest w szpitalu.