Niewątpliwie objęcie zabytku ochroną prawną przewidzianą przepisami ustawy z 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytków i opiece nad zabytkami (tekst jedn. Dz.U. z 2022 r., poz. 840; dalej: u.o.z.) istotnie wpływa na możliwość zagospodarowania zabytku i obszaru wokół niego. Najpoważniejsze skutki w zakresie ograniczenia prawa własności, a przez to prawa zabudowy i zagospodarowania danego obiektu, rodzi wpisanie zabytku do rejestru zabytków oraz ustanowienie parku kulturowego.
W kompetencji gmin ustawodawca pozostawił jednak jeszcze dwa instrumenty. Po pierwsze w przepisach u.o.z. zawarto pewne rozwiązania szczególne dotyczące planowania przestrzennego w gminie oraz „samorządową” prawną formę ochrony zabytków w postaci gminnej ewidencji zabytków.