Szwajcaria, niewielkie alpejskie państwo, powszechnie uznawane za światowe centrum bankowości i dóbr luksusowych, od lat cieszy się statusem kraju politycznie neutralnego, charakteryzującego się wzorcową demokracją bezpośrednią oraz wysokim i stabilnym poziomem życia. Do niedawna Szwajcaria była także synonimem poufności, szczególnie w kontekście dyskrecji bankowej, co przyciągało międzynarodowych inwestorów poszukujących prywatności w zarządzaniu swoim majątkiem. Ta wyjątkowa reputacja przełożyła się również na fundacje rodzinne, które przez długi czas mogły cieszyć się anonimowością. Jednak po wprowadzeniu nowych przepisów dotyczących rejestracji fundacji prowadzących działalność gospodarczą lub posiadających znaczny majątek, poziom tej poufności został ograniczony. Czy mimo tych zmian, Szwajcaria nadal pozostaje atrakcyjnym miejscem dla zakładania fundacji rodzinnych?
Trzecia publikacja z serii poświęconej zagranicznym fundacjom prywatnym dedykowana jest szwajcarskim fundacjom rodzinnym. Z jednej strony, szczególną uwagę należy zwrócić na wieloletnią historię oraz bogate doświadczenie szwajcarskich sądów i instytucji wspierających fundatorów w zarządzaniu fundacjami. Z drugiej strony, szwajcarskie fundacje nie oferują tak korzystnych warunków podatkowych, jak fundacje działające w ramach prawa maltańskiego czy liechtensteińskiego, a dodatkowo wymagają precyzyjnego określenia celów ich ustanowienia, pod groźbą delegalizacji.
Czytaj więcej:
Co sprawia, że najbogatsze rodziny w Europie i na świecie, takie jak Rothschildowie (jeden z najbardziej wpływowych rodów w historii), Agnelli (twórcy globalnego koncernu motoryzacyjnego FIAT) oraz założyciele prestiżowej marki Rolex, decydują się na ustanowienie swoich fundacji charytatywnych w Szwajcarii? Czy ta tendencja ma również swoje odzwierciedlenie w przypadku fundacji rodzinnych?
Fundacje rodzinne w Szwajcarii - wiadomości ogólne
Szwajcarska fundacja rodzinna (niem. Familienstiftung), podobnie jak jej polski odpowiednik, to instytucja, której głównym celem jest planowanie i zarządzanie rodzinnym majątkiem. Dzięki odrębnej osobowości prawnej środki zgromadzone w fundacji rodzinnej są oddzielone od majątku prywatnego jej założyciela, co zapewnia im odpowiednią ochronę. Podstawowym dokumentem szwajcarskiej fundacji rodzinnej, regulującym jej strukturę i zasady działania, jest tzw. Karta Fundacji. Aby ustanowić fundację rodzinną w Szwajcarii, ani fundator, ani beneficjenci nie muszą posiadać obywatelstwa tego kraju. Majątek fundacji rodzinnej, w tym nieruchomości wniesione do fundacji, może być zlokalizowany poza terytorium Szwajcarii, co sprawia, że ta regulacja jest szczególnie atrakcyjna dla obcokrajowców.
Co więcej, fundatorem lub beneficjentem fundacji może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. Fundacja rodzinna w Szwajcarii może zostać ustanowiona za życia fundatora (inter vivos) lub na wypadek jego śmierci (mortis causa), np. w testamencie. Najczęściej celem jej powołania jest zapewnienie beneficjentom tzw. „poduszki bezpieczeństwa” w przypadku nieprzewidzianych zdarzeń, gwarantując im utrzymanie w godnych warunkach życia.
Dotychczas szwajcarskie fundacje, zarówno charytatywne, jak i rodzinne, cieszyły się dużym uznaniem, zwłaszcza wśród zamożnych rodzin. Dane z rejestru kantonu Zurych wskazują, że łączna wartość aktywów około 2 000 fundacji przekracza aż 18 miliardów CHF. Pierwsze regulacje dotyczące funkcjonowania fundacji rodzinnych w Szwajcarii zostały wprowadzone w Zurychu w 1853 roku, a w 1912 roku zostały włączone do szwajcarskiego kodeksu cywilnego (niem. Zivilgesetzbuch, ZGB).
Zgodnie z przepisami prawa szwajcarskiego, możliwe jest ustanowienie fundacji o różnym charakterze, w tym fundacji charytatywnych, których łączna liczba na koniec 2023 roku wynosiła około 13 790. Poza fundacjami charytatywnymi, istnieją również rodzinne (art. 87 i 335 ZGB), fundacje kościelne (art. 87 ZGB) oraz tzw. fundacje emerytalne (art. 89a ZGB).
Zmiany w prawie szwajcarskim – wpływ na zakładanie fundacji rodzinnych
Prawo szwajcarskie wprowadza stosunkowo restrykcyjne przepisy dotyczące tzw. zachowku, który zapewnia minimalny udział w spadku najbliższym członkom rodziny zmarłego, takim jak małżonek, dzieci, a w niektórych przypadkach także rodzicom spadkodawcy, niezależnie od treści testamentu czy ewentualnego wyzbycia się przez spadkodawcę na rzecz fundacji rodzinnej części środków z jego prywatnego majątku. Z tego powodu szwajcarskie fundacje rodzinne w przeciągu ostatnich kilkunastu lat przestały pełnić rolę popularnego narzędzia sukcesyjnego wśród obywateli Szwajcarii. Wraz z rosnącą popularnością fundacji rodzinnych w innych krajach europejskich (Malta, Liechtenstein) zainteresowanie szwajcarskimi fundacjami znacząco zmalało, również wśród obcokrajowców.
Spadek liczby nowo tworzonych fundacji rodzinnych wynika nie tylko z kwestii związanych z zachowkiem, ale również z szeregu innych ograniczeń, takich jak brak możliwości przeznaczenia majątku fundacji na bieżące potrzeby członków rodziny fundatora, obowiązek precyzyjnego określenia celów jej ustanowienia pod groźbą delegalizacji, a także mniej korzystne warunki podatkowe w porównaniu do regulacji oferowanych przez inne kraje.
Mimo wspomnianych ograniczeń, fundacje rodzinne w Szwajcarii nadal pozostają istotnym narzędziem w planowaniu sukcesji, zwłaszcza w kontekście międzynarodowym. W kolejnej części przybliżę proces tworzenia fundacji rodzinnej w Szwajcarii, uwzględniając kluczowe etapy oraz wymagania formalne.
Podstawa prawna funkcjonowania fundacji rodzinnych w Szwajcarii
Zasady funkcjonowania wszystkich fundacji w Szwajcarii, w tym także fundacji rodzinnych, zostały określone w przepisach szwajcarskiego kodeksu cywilnego (ZGB), który stanowi podstawę prawną ich działalności. W przeciwieństwie do szczegółowych przepisów regulujących działalność fundacji charytatywnych, regulacje dotyczące fundacji rodzinnych, które służą wyłącznie ochronie interesów określonej rodziny, są znacznie mniej rozbudowane. Taki stan rzeczy utrudnia pełne zrozumienie zasad ich zakładania, funkcjonowania oraz likwidacji. Mając to na uwadze, proces zakładania fundacji rodzinnej w Szwajcarii wymaga oparcia się na zasadach przewidzianych dla fundacji charytatywnych oraz na praktykach wypracowanych przez Federalny Urząd Nadzoru Fundacji (niem. Eidgenössischen Stiftungsaufsicht).
Podsumowując, proces tworzenia fundacji rodzinnej w Szwajcarii wymaga nie tylko spełnienia szeregu formalnych wymogów prawnych, lecz także uwzględnienia szczegółowych regulacji kantonalnych oraz praktyk charakterystycznych dla regionu, w którym fundacja ma mieć swoją siedzibę.
Jak ustanowić fundację rodzinną w Szwajcarii?
Proces ustanawiania fundacji rodzinnej w Szwajcarii należy rozpocząć od zgromadzenia wymaganego kapitału założycielskiego, który standardowo wynosi 50 tysięcy CHF. Praktyka w tym zakresie nie jest jednak jednolita, gdyż w niektórych przypadkach dopuszcza się, aby fundacja dysponowała jedynie „odpowiednim kapitałem” pozwalającym na realizację celów określonych w jej statucie. Kapitał założycielski, podobnie jak w przypadku polskiej fundacji rodzinnej, może być wniesiony w formie pieniężnej, rzeczowej (np. nieruchomości, ruchomości) lub w postaci praw majątkowych.
Kolejnym istotnym krokiem w procesie zakładania szwajcarskiej fundacji rodzinnej jest precyzyjne określenie celów jej powołania przez fundatora. Ma to kluczowe znaczenie, ponieważ szwajcarskie przepisy, w przeciwieństwie do polskich regulacji, wymagają szczegółowego wskazania w karcie fundacji (odpowiednik statutu) zarówno celów działalności fundacji, jak i zadań, które ma realizować. W dalszej kolejności fundator w karcie fundacji określa m.in. nazwę fundacji, jej beneficjentów, strukturę organów oraz zasady działania. Co ciekawe, beneficjentami szwajcarskiej fundacji rodzinnej, zgodnie z przepisami, co do zasady mogą być wyłącznie osoby spokrewnione z fundatorem, co podkreśla cel tej instytucji, jakim jest zabezpieczenie interesów określonej rodziny.
Organem zarządzającym fundacją rodzinną jest zarząd lub tzw. rada fundacji (niem. Stiftungsrat), której skład oraz zasady działania określa fundator w karcie fundacji. Zgodnie z obowiązującą praktyką, zaleca się, aby rada fundacji liczyła co najmniej trzech członków, z których przynajmniej jeden powinien mieć miejsce zamieszkania w Szwajcarii.
Do niedawna szwajcarskie fundacje rodzinne cieszyły się przywilejem anonimowości, wynikającym z braku obowiązku rejestracji w szwajcarskim rejestrze handlowym (niem. Handelsregister). Dodatkowo, brak wymogu publicznego ujawniania informacji dotyczących struktury fundacji czy jej celów sprawiał, że były postrzegane jako instytucje gwarantujące fundatorowi oraz beneficjentom wysoki poziom prywatności. Niemniej jednak, w wyniku zmian wprowadzonych do ZGB w ostatnich latach, obowiązek rejestracji w rejestrze handlowym został rozszerzony na fundacje kościelne i rodzinne, które prowadzą działalność gospodarczą w celu realizacji swoich celów statutowych lub dysponują określonym, większym majątkiem. W praktyce od tamtego czasu zdecydowana większość fundatorów wybiera rozwiązanie umożliwiające fundacji prowadzenie działalności gospodarczej, pomimo wymogu rejestracji. W przeciwieństwie do fundacji charytatywnych, zgodnie z art. 87 ZGB, fundacje rodzinne nie podlegają nadzorowi urzędowemu. W związku z tym, nie mają one obowiązku powoływania audytorów zewnętrznych, chyba że ich statut stanowi inaczej, lub jeśli fundacja prowadzi działalność gospodarczą.
Cel ustanowienia fundacji rodzinnej: porównanie regulacji w Szwajcarii i w Polsce.
Aby uwypuklić różnice między polską a szwajcarską fundacją rodzinną, warto odwołać się do treści art. 335 ZGB, który stanowi, że celem szwajcarskiej fundacji rodzinnej jest zapewnienie wsparcia członkom rodziny poprzez pokrywanie kosztów wychowania, zapewnienie edukacji oraz pomoc w zaspokajaniu innych życiowych potrzeb. Zarówno przepisy prawne, jak i orzecznictwo szwajcarskich sądów wykształciły surową praktykę, która znacząco ogranicza wolność ustalania celów fundacji. Wprowadzono numerus clausus dozwolonych celów, takich jak wsparcie materialne członków rodziny w sytuacjach wyjątkowych, związanych na przykład z edukacją, leczeniem czy innymi szczególnymi potrzebami życiowymi.
Fundator nie może w statucie fundacji zawrzeć postanowień, które nadawałyby fundacji charakter skarbonki rodzinnej lub uczyniłyby ją źródłem bieżącego utrzymania fundatora bądź jego beneficjentów. Tego rodzaju fundacja mogłaby zostać uznana za niezgodną z prawem, co skutkowałoby jej rozwiązaniem. Prawo szwajcarskie definiuje fundacje rodzinne jako narzędzie wsparcia materialnego, jednak wyłącznie pod ściśle określonymi warunkami. W świetle tych założeń, szwajcarską fundację rodzinną można traktować jako swoiste koło ratunkowe, które fundator przekazuje swoim beneficjentom jedynie w sytuacjach rzeczywistej potrzeby, takich jak trudności ekonomiczne lub zdrowotne, określone w statucie fundacji. Zgodnie z orzecznictwem Sądu Federalnego (niem. Bundesgericht), fundacje, które przyznają świadczenia bez określonych warunków związanych z rzeczywistymi potrzebami życiowymi, a jedynie w celu poprawy standardu życia beneficjenta, są uznawane za nielegalne. Dzięki wieloletniej tradycji fundacji rodzinnych, szwajcarskie sądy wypracowały precyzyjne orzecznictwo, które rozgranicza wydatki uznawane za bieżące, a tym samym niezgodne z ustawą, od wydatków związanych z wyjątkowymi sytuacjami, takimi jak potrzeby zdrowotne czy edukacyjne.
W związku z zauważalnym spadkiem zainteresowania fundacjami szwajcarskimi, 7 listopada 2023 roku Komisja Prawna Rady Kantonów (niem. Ständerat) zatwierdziła wniosek Thierry’ego Burkarta, przewodniczącego Partii Liberalnej (FDP. Die Liberalen), dotyczący liberalizacji przepisów regulujących szwajcarskie fundacje rodzinne, w szczególności poprzez zmianę kontrowersyjnego artykułu 335 ZGB. W odpowiedzi na oczekiwania społeczne, szwajcarski parlament prowadzi prace nad nowelizacją przepisów o fundacji rodzinnej, której celem jest wprowadzenie bardziej elastycznych regulacji. Mają one zwiększyć atrakcyjność tego instrumentu prawnego zarówno dla obywateli Szwajcarii, jak i zagranicznych inwestorów.
W przeciwieństwie do szwajcarskiej regulacji, polska ustawa o fundacjach rodzinnych nie wprowadza ograniczeń co do celów, które mogą być uznane za dopuszczalne w ramach fundacji, pozostawiając fundatorowi znacznie większą swobodę w określaniu jej priorytetów. Zgodnie z art. 2 polskiej ustawy o fundacji rodzinnej, podstawowe cele fundacji obejmują gromadzenie mienia, zarządzanie nim w interesie beneficjentów oraz realizowanie świadczeń na ich rzecz. Ponadto fundator ma prawo samodzielnie określać szczegółowe cele fundacji, co daje mu szeroką swobodę w ustalaniu zakresu jej działania. Oznacza to, że dopóki cele określone przez fundatora są zgodne z interesem publicznym oraz ogólnie przyjętymi zasadami prawa, fundator dysponuje szeroką swobodą w określaniu kierunku działalności fundacji. Pozostawienie fundatorom pełnej swobody w ustalaniu celów oraz kręgu beneficjentów fundacji stanowi bardziej elastyczne i nowoczesne podejście, w przeciwieństwie do szwajcarskich regulacji, które nakładają znaczące ograniczenia w tej kwestii.
Podsumowanie
Na tle szwajcarskiego modelu fundacji rodzinnych polska regulacja wypada zdecydowanie korzystniej. Choć tradycja ustanawiania fundacji rodzinnych w Polsce znajduje się dopiero na początkowym etapie, zakres swobody pozostawiony fundatorom przez ustawodawcę zasługuje na uznanie i może stanowić solidny fundament dla przyszłego rozwoju tego mechanizmu sukcesyjnego. W porównaniu z przepisami obowiązującymi w Szwajcarii, polska ustawa o fundacjach rodzinnych wyróżnia się elastycznością w określaniu celów fundacji, możliwością przeznaczenia jej majątku na bieżące potrzeby rodziny, mniej restrykcyjnymi regulacjami związanymi z zachowkiem oraz stosunkowo korzystnymi ulgami podatkowymi. Niemniej jednak, wyzwaniem pozostaje zbudowanie stabilnych ram prawnych, opartych na spójnym orzecznictwie i rozwijającej się doktrynie, które – podobnie jak w krajach zachodnich – wzmocnią pozycję tej instytucji. Kluczowe będzie również systematyczne kształcenie prawników i doradców, którzy będą wspierać fundatorów w skutecznym korzystaniu z tego narzędzia.
Aleksander Petrys – adwokat specjalizujący się w obsłudze klientów indywidualnych oraz ich biznesów – doradztwo Private Clients, kancelarii WKB Lawyers
W cyklu „Fundacje rodzinne” opublikowaliśmy:
28 października 2024 r. – „Czy warto założyć fundację prywatną w Liechtensteinie?”,
6 grudnia 2024 r. – „Czy warto założyć fundację prywatną na Malcie?”,
3 stycznia 2025 r. – „Kilka sposobów na sukcesję rodzinnej firmy”.