W związku z konfliktem zbrojnym na Ukrainie od 24 lutego 2022 r. obywatele Ukrainy uciekający przed wojną i szukający schronienia w Polsce zostali objęci ochroną czasową. Jej ramy zostały nakreślone ustawą z 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa, zwaną specustawą.

Podstawa wjazdu i pobytu

Obywatele Ukrainy mogli wjechać do Polski na podstawie różnych dokumentów, w tym m.in.:

- ruchu bezwizowego w związku z posiadaniem paszportu biometrycznego,

- wizy krajowej (typ D) lub wizy Schengen (typ C),

- wizy typu D lub typu C wydanej przez inne państwo Schengen,

- dokumentu pobytowego (karta pobytu) wydanego przez inne państwo Schengen,

- posiadanego zezwolenia na pobyt czasowy, pobyt stały lub pobyt rezydenta długoterminowego UE wraz z ważną kartą pobytu,

- wniosku o udzielenie ochrony międzynarodowej, złożonego na polskim przejściu granicznym,

- zgody komendanta Straży Granicznej, udzielona podczas przekraczania granicy, uprawniająca do pobytu na terenie RP do 15 dni (art. 32 ust. 1 ustawy o cudzoziemcach).

Obywatele Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Polski począwszy od 24 lutego br. w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium Ukrainy, mogą legalnie przebywać na terytorium Polski przez 18 miesięcy (licząc od 24 lutego 2022 r.), pod warunkiem że wjechali legalnie i zadeklarowali zamiar pozostania w Polsce.

Warto pamiętać, iż specustawa nie obejmuje osób, które posiadają m.in.:

- zezwolenie na pobyt stały,

- rezydenta długoterminowego UE,

- czasowy status uchodźcy,

- ochronę uzupełniającą,

- zgodę na pobyt tolerowany.

Obowiązki rejestracyjne

Pobyt obywatela Ukrainy na terytorium Polski powinien zostać zarejestrowany. Dokonuje tego komendant Główny Straży Granicznej na wniosek obywatela Ukrainy. Taki wniosek należy złożyć w sytuacji, gdy wjazd obywatela Ukrainy nie został zarejestrowany podczas przekraczania granicy (np. mogło to mieć miejsce zaraz po wybuchu konfliktu zbrojnego, kiedy bardzo duża liczba obywateli Ukrainy uciekała z tego kraju lub wjazd nastąpił przez granicę, na której nie jest prowadzona kontrola).

Wniosek o rejestrację pobytu

Wniosek o zarejestrowanie pobytu obywatela Ukrainy powinien zostać złożony nie później niż 90 dni od dnia wjazdu na terytorium Polski. Na jego podstawie Komendant Straży Granicznej wprowadza informacje do specjalnego rejestru.

Wniosek o zarejestrowanie pobytu składa się na formularzu o nadanie numeru PESEL. Można go złożyć w dowolnym organie wykonawczym gminy na terytorium Polski (np. w urzędzie miasta).

Uzyskanie numeru PESEL

Na wniosek obywatela Ukrainy nadaje się numer PESEL. Procedura wymaga, co do zasady, osobistej wizyty w urzędzie gminy w celu złożenia odpowiednich dokumentów, w tym okazania dokumentów potwierdzających tożsamość, oraz złożenia odcisków palców. Obowiązek osobistego stawiennictwa i pobierania odcisków palców nie obowiązuje co do zasady dzieci do ukończenia 12. roku życia.

Specustawa przewiduje możliwość utworzenia profilu zaufanego przez obywatela Ukrainy ubiegającego się o PESEL, jak również aktywację publicznej aplikacji mobilnej (mObywatel).

Problem z powrotem

W celu wjazdu do Polski konieczne jest, co do zasady, posiadanie podstawy prawnej oraz dokumentu stwierdzającego to uprawnienie. Te dokumenty to m.in.:

- paszport biometryczny uprawniający do ruchu bezwizowego w ramach strefy Schengen do 90 dni w okresie 180 dni,

- wiza krajowa (typ D) lub wiza Schengen (typ C),

- wiza typu D lub typu C wydana przez inne państwo Schengen,

- dokument pobytowy (karta pobytu) wydany przez inne państwo Schengen,

- ważna karta pobytu.

Obywatele Ukrainy, którzy przybyli do Polski na podstawie paszportu biometrycznego czy wspomnianej zgody komendanta na wjazd do Polski, odwiedzając Ukrainę narażali się na ryzyko braku zgody na ponowny wjazd do naszego kraju. W przypadku paszportu biometrycznego problemy z wjazdem miały osoby, które wykorzystały w Polsce 90 dni w okresie 180 dni ruchu bezwizowego w Schengen. Osoby, które wjechały pierwotnie na tzw. zgodzie komendanta, narażały się na odmowę wjazdu z uwagi na brak dokumentów uprawniających do podróżowania.

Niestety specustawa umożliwia ubieganie się o zezwolenie na pobyt w Polsce i uzyskanie karty pobytu (na trzy lata) dopiero po dziewięciu miesiącach pobytu w Polsce (nie później niż po upływie 18 miesięcy licząc od 24 lutego 2022 r.). Okres procesowania takich wniosków też nie jest znany, a z praktyki wiemy, że procesowanie wniosków o zezwolenie na pobyt może trwać w niektórych lokalizacjach nawet półtora roku.

Brak możliwości uzyskania dokumentu umożliwiającego podróżowanie w dowolnym momencie stało w sprzeczności z Dyrektywą Rady 2001/55/WE z 20 lipca 2001 r. w sprawie minimalnych standardów przyznawania tymczasowej ochrony na wypadek masowego napływu wysiedleńców oraz środków wspierających równowagę wysiłków między Państwami Członkowskimi związanych z przyjęciem takich osób wraz z jego następstwami. Zgodnie z Decyzją wykonawczą Rady (UE) 2022/382 z 4 marca 2022 r. skutkującą wprowadzeniem tymczasowej ochrony, obywatele Ukrainy objęci tą ochroną mogą uzyskać dokument pobytowy kraju udzielających taką ochronę i mieć prawo do podróżowania do swojego kraju pochodzenia oraz w obrębie terytorium Unii przez 90 dni w okresie 180 dni.

Rozwiązania awaryjne

Z uwagi na wskazane nieścisłości, osoby z Ukrainy starały się podróżować do momentu przekroczenia 90 dni w okresie 180 dni w Schengen (w tym w Polsce) lub ubiegać się o wizę krajową na Ukrainie w polskim konsulacie, co również stanowiło wyzwanie z uwagi na dużą liczbę aplikantów i ograniczone możliwości konsulatu.

Dodatkowo, pomimo wprowadzenia przez specustawę legalizacji pracy dla obywateli Ukrainy na podstawie tzw. powiadomienia przez pracodawcę o podjęciu pracy przez obywatela Ukrainy (powiadomienie należy złożyć w ciągu 14 dni od podjęcia pracy), konsulat nie był przychylny wydawaniu wiz na podstawie takiego dokumentu, mimo że zastąpił on rejestrowane przez pracodawców oświadczenie o powierzeniu wykonywania pracy cudzoziemcowi czy zezwolenie na pracę.

Wielu obywateli Ukrainy, obawiając się, że zostaną zawróceni z granicy, zwracało się do swoich pracodawców w Polsce o zarejestrowanie dodatkowo oświadczenia o powierzeniu wykonywania pracy cudzoziemcowi, aby na tej podstawie móc otrzymać wizę. Oświadczenie to było im jednak zbędne z punktu widzenia legalizacji pracy. Osoby objęte specustawą, których zatrudnienie zgłosił pracodawca po uzyskaniu oświadczenia i wizy na jego podstawie, miały zatem dwie różne podstawy pobytu i wykonywania pracy.

Reakcja resortu

W obliczu licznych zapytań i próśb, Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji potwierdziło, iż obywatele Ukrainy, których wjazd do Polski był związany z ucieczką przed wojną, mogą wyjechać i wjechać do Polski niezależnie od innych praw (np. wynikających z przepisów w zakresie ruchu bezwizowego). To stanowisko nadal nie eliminowało jednak ryzyk i problemów, takich jak:

- brak uregulowania stanowiska w przepisach prawa (nadal istniało ryzyko indywidualnej interpretacji straży granicznej każdorazowo przy przekraczaniu granicy),

- w przypadku wyjazdów z Polski do innego kraju Schengen władze innego państwa mogły zakwestionować prawo wjazdu z powodu braku dokumentu podróży (np. zezwolenia na pobyt i karty pobytu).

Znaczne ułatwienie

Od 23 lipca 2022 r., zgodnie z komunikatem MSWiA potwierdzonym przez Straż Graniczną w Polsce, Polska powiadomiła Komisję Europejską o elektronicznym dokumencie uprawniającym ich posiadaczy do przekraczania granic zewnętrznych i podróżowania w strefie Schengen przez 90 dni w okresie 180 dni. Dokument Diia.pl jest dostępny w aplikacji mobilnej „mObywatel”. Aby go otrzymać, trzeba uzyskać numer PESEL w trybie szczególnym zgodnie z przepisami specustawy.

Dokument elektroniczny Diia.pl umożliwia obywatelom Ukrainy wjazd na Ukrainę oraz podróżowanie w strefie Schengen przez 90 dni w okresie 180 dni. Należy jednak pamiętać o dwóch podstawowych kwestiach:

1. dokument elektroniczny Diia.pl pozwala na przekroczenie granicy tylko wraz z ważnym dokumentem podróży (np. paszportem),

2. opuszczenie Polski na dłużej niż 30 dni (niezależnie od tego, czy będzie to inny kraj Schengen, czy kraj poza strefą Schengen) pozbawia osobę prawa do 18-miesięcznego pobytu w Polsce na podstawie specustawy (a jednocześnie możliwości podróżowania z dokumentem Diia.pl); warto przy tym wspomnieć, że limit 30 dni nie dotyczy sytuacji delegowania obywateli Ukrainy z Polski do pracy w innym kraju.

Zdaniem autorek

Emilia Piechota Dyrektor w Vialto Partners Polska

Nikoletta Hundt Menedżer w Vialto Partners Polska

Dokument elektroniczny jest niewątpliwe rewolucyjnym i długo oczekiwanym rozwiązaniem. Nadal nie przewiduje on wszystkich przypadków, w szczególności osób, które nie ubiegały się o nadanie numeru PESEL w specjalnej procedurze. Z aplikacji może przy tym skorzystać każda dorosła osoba podlegająca ochronie zapewnionej przez specustawę, jeżeli oprócz numeru PESEL posiada aktywny Profil Zaufany.