W aktualnym stanie prawnym ochrona środowiska jest w Polsce nie tylko ważką kwestią społeczną, ale także wartością konstytucyjną. Art. 74 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej stanowi wyraźnie, że władze publiczne są zobowiązane do prowadzenia polityki zapewniającej bezpieczeństwo ekologiczne współczesnemu i przyszłym pokoleniom. Oznacza to, że troska o stan przyrody, powietrza, wód czy gleby nie jest dobrą wolą państwa, lecz konstytucyjnym obowiązkiem władz, z wypełniania którego poszczególne instytucje publiczne mogą być rozliczane.
Potrzeba ochrony środowiska staje się szczególnie pilna w kontekście dynamicznej urbanizacji oraz działalności przemysłowej. Ekspansywna rozbudowa miast, rosnący ruch drogowy i konsumpcyjny styl życia powodują, że środowisko naturalne znajduje się pod coraz większą presją. Problemy cywilizacyjne, takie jak emisje zanieczyszczeń, degradacja wód i gleb czy gwałtowna eksploatacja zasobów naturalnych, to zjawiska, które mogą łatwo doprowadzić do nieodwracalnych szkód w środowisku naturalnym. Dlatego też konstytucyjne ujęcie ochrony środowiska ma nie tylko wymiar deklaratywny, ale również praktyczny, stanowiąc podstawę do tworzenia dalszych regulacji, egzekwowania przepisów oraz, co szczególnie istotne, wprowadzenia odpowiedzialności karnej wobec tych, którzy środowisko niszczą. W dobie rozlicznych wyzwań środowiskowych represja karna w sprawach czynów zabronionych wymierzonych w środowisko naturalne jest immanentną cechą odpowiedzialnej polityki państwowej.
Kodeks karny
Odpowiedzialność karna za przestępstwa przeciwko środowisku w Polsce opiera się przede wszystkim na przepisach rozdziału XXII kodeksu karnego (art. 181–188), który reguluje działania uznane za szczególnie szkodliwe dla przyrody i zdrowia publicznego. Ustawodawca przewidział kary m.in. za zanieczyszczanie wody, powietrza i ziemi, nielegalne składowanie lub transport odpadów, wprowadzanie substancji szkodliwych do środowiska, a także za gospodarowanie substancjami niebezpiecznymi wbrew przepisom.
W szczególności należy zwrócić uwagę na regulacje zawarte w art. 181–183 kodeksu karnego, które regulują odpowiedzialność karną za najpoważniejsze przestępstwa przeciwko środowisku. Przepis art. 181 dotyczy niszczenia przyrody, w tym świata roślinnego i zwierzęcego, zwłaszcza na obszarach chronionych, za co grozi do pięciu, a w przypadku poważnych skutków – do ośmiu lat więzienia. Natomiast przepis art. 182 penalizuje zanieczyszczanie wody, powietrza lub ziemi substancjami, które mogą zagrozić zdrowiu lub życiu, przewidując tę samą górną granicę kary. Z kolei przepis art. 183 obejmuje bezprawne postępowanie z odpadami i substancjami niebezpiecznymi – ich nielegalne składowanie, transport czy porzucanie. Odpowiedzialność może dotyczyć zarówno działań umyślnych, jak i nieumyślnych, jeśli skutkują zagrożeniem dla środowiska.
W tym kontekście warto wspomnieć, że ustawodawca dokonał rozróżnienia na przestępstwa umyślne i nieumyślne. W wielu przypadkach – np. zanieczyszczenia środowiska – prawo przewiduje odpowiedzialność również za czyny popełnione nieumyślnie (np. wskutek zaniedbania, braku zabezpieczeń, niewiedzy technicznej). Odpowiedzialność nie zależy więc wyłącznie od złej woli, ale także od braku należytej staranności. Jest to kwestia szczególnie istotna w kontekście osób sprawujących funkcje kierownicze np. w zakładach przemysłowych, gdzie łatwo może dojść do powstania szkody w środowisku w sposób nieumyślny.
Istotną zmianę wprowadziła nowelizacja kodeksu karnego z 2022 r. (DzU z 2022 r. poz. 2600), która znacznie zaostrzyła sankcje za przestępstwa środowiskowe m.in. poprzez zwiększenie górnych granic zagrożenia karą, ograniczenie możliwości warunkowego umorzenia postępowania oraz rozszerzenie zakresu odpowiedzialności podmiotów zbiorowych. Zmiany te były odpowiedzią na rosnące zagrożenia dla środowiska oraz potrzebę skuteczniejszego egzekwowania prawa wobec poważnych sprawców szkód środowiskowych.
Przepisy pozakodeksowe
Oprócz przepisów zawartych w kodeksie karnym odpowiedzialność za czyny przeciwko środowisku naturalnemu może wynikać także z tzw. pozakodeksowych przepisów karnych. Są one rozsiane w licznych ustawach szczególnych. Jednym z najważniejszych aktów w tym zakresie jest ustawa – Prawo ochrony środowiska, która przewiduje m.in. sankcje za naruszenie obowiązku uzyskania pozwoleń środowiskowych, przekroczenie norm emisji czy brak monitoringu zanieczyszczeń. Kary przewidziane przepisami prawa ochrony środowiska obejmują zarówno grzywnę czy ograniczenie wolności, jak i nawet pozbawienie wolności w przypadku poważnych czynów zabronionych.
W kontekście represji karnej za szkody wyrządzone w środowisku naturalnym istotną rolę odgrywa również ustawa o odpadach. Reguluje ona odpowiedzialność za nielegalne gospodarowanie odpadami poprzez m.in. porzucanie odpadów w lasach, spalanie w piecach niedozwolonych substancji czy nielegalny transport odpadów. Podobnie ustawa o ochronie przyrody wprowadza sankcje za niszczenie terenów chronionych, wycinanie drzew bez zezwolenia czy szkodzenie gatunkom podlegającym ochronie.
Warto dodać, że wiele z tych naruszeń może być kwalifikowanych jako wykroczenia lub przestępstwa, w zależności od skali szkody i zamiaru sprawcy. Pozakodeksowe przepisy karne stanowią więc uzupełnienie kodeksu karnego, pozwalając ścigać i karać również te zachowania, które nie zostały w nim wprost ujęte, ale realnie zagrażają środowisku.
Przepisy w sprawach środowiskowych
W praktyce stosowanie przepisów karnych w sprawach środowiskowych napotyka wiele trudności, zwłaszcza dowodowych. Jednym z największych wyzwań jest udowodnienie związku przyczynowego między działaniem sprawcy a konkretną szkodą w środowisku. Zdarza się, że zanieczyszczenie czy degradacja nie mają charakteru natychmiastowego, lecz kumulują się w czasie. Kolejnym czynnikiem utrudniającym pociągnięcie do odpowiedzialności karnej za szkody w środowisku może być wielość podmiotów odpowiedzialnych w kontekście konieczności indywidualizacji odpowiedzialności karnej. Czynniki te powodują, że rola biegłych sądowych i ekspertyz środowiskowych staje się kluczowa. To właśnie specjaliści z różnych dziedzin oceniają m.in. stopień szkodliwości substancji, rozmiar zniszczeń w środowisku czy sposób oddziaływania na ludzi i przyrodę.
Mimo to wykrywalność przestępstw środowiskowych pozostaje niska. Główne przyczyny to trudności w ustaleniu sprawcy, brak specjalistycznej wiedzy wśród organów ścigania czy również niski poziom społecznego zainteresowania. Wiele przestępstw, jak nielegalne składowanie odpadów, długo pozostaje niezauważonych, zaś postępowania karne wszczyna się dopiero po medialnym nagłośnieniu poszczególnych spraw. Dodatkowo część spraw kończy się postępowaniem administracyjnym bądź wykroczeniowym, bez zastosowania sankcji karnej.
Podsumowanie
Rekapitulując, należy stwierdzić, że skuteczna odpowiedzialność karna za przestępstwa środowiskowe wymaga nie tylko odpowiednich przepisów, ale także sprawnego ich egzekwowania. Konieczne jest przede wszystkim współdziałanie społeczeństwa z organami administracji publicznej działającymi na rzecz ochrony środowiska, by szybciej wykrywać naruszenia i skuteczniej je dokumentować. Kluczowe znaczenie ma także podnoszenie świadomości prawnej, a to szczególnie wśród przedsiębiorców, którzy powinni znać swoje obowiązki. Nie do przecenienia jest jednak również świadomość urzędników oraz funkcjonariuszy odpowiedzialnych za egzekwowanie przepisów. Bez skutecznej, sprawnej i profesjonalnej reakcji na zgłaszane naruszenia przepisów środowiskowych nawet najdoskonalszy system odpowiedzialności karnej pozostanie martwy.
Dr Jakub Pokoj radca prawny, AVENTUM Kancelaria Prawna Radców Prawnych i Adwokatów Malik, Pokoj i Partnerzy sp.p.
