Podatnicy często zmuszeni są w ramach prowadzonej działalności gospodarczej do ponoszenia kosztów procesu związanych z egzekwowaniem należności bądź obroną przed roszczeniami kontrahentów lub byłych pracowników.

Zgodnie z art. 98 § 1 kodeksu postępowania cywilnego strona przegrywająca sprawę obowiązana jest zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony (koszty procesu). Do kosztów procesu zalicza się między innymi koszty zastępstwa procesowego (wynagrodzenie radcy prawnego lub adwokata zasądzone przez sąd od strony przegrywającej sprawę).

Nie ma raczej wątpliwości, że koszty zastępstwa procesowego w przypadku wygrania sprawy sądowej i zasądzenia ich na rzecz podatnika są zgodnie z ustawą o CIT kosztami uzyskania przychodu. ?W momencie wyegzekwowania tych wydatków przez podatnika od strony przegrywającej podatnik rozpoznaje przychód, który zeruje wcześniej zaksięgowane koszty uzyskania przychodu. Sytuacja komplikuje się, gdy podatnik jest stroną przegrywającą proces sądowy i zostaje obciążony kosztami zastępstwa procesowego przeciwnika.

Każdy przypadek trzeba przeanalizować

Co do zasady koszty poniesione przez podatnika w wyniku przegranego sporu sądowego związane z opłatami sądowymi, kosztami zastępstwa procesowego oraz wynagrodzeniami adwokata czy radcy prawnego są kosztem uzyskania przychodu w świetle art. 15 ust. 1 ustawy o CIT. Należy jednak pamiętać, że nieumieszczenie tego rodzaju wydatków w katalogu wydatków niestanowiących kosztów uzyskania przychodów na podstawie wyłączenia zawartego ?w art. 16 ustawy o CIT nie przesądza automatycznie o możliwości ich ujęcia jako kosztów uzyskania przychodów. Wydatki te muszą bowiem spełniać ogólną zasadę zawartą w art. 15 ust. 1 ustawy o CIT, czyli zostać poniesione w celu osiągnięcia przychodów lub zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów. W konsekwencji każdy przypadek ponoszenia takich wydatków wymaga indywidualnej analizy uwzględniającej szczegóły danej sprawy i przesłanki, jakimi kierował się podatnik, a także strona przeciwna (por. interpretacja Izby Skarbowej w Bydgoszczy z 27 lutego ?2013 r., ITPB4/423-21/12/AM).

Zakwestionowanie przez organ podatkowy możliwości zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów kwoty głównej wynikającej z wyroku sądowego nie wyklucza możliwości zaliczenia do kosztów uzyskania przychodów kosztów zastępstwa procesowego związanych z przegraną sprawą sądową (por. interpretacja Izby Skarbowej w Katowicach z 20 sierpnia 2012 r., IBPBI/2/ 423-566/12/JD). W praktyce może to oznaczać, że podatnik nie będzie mógł zaliczyć do kosztów uzyskania przychodów np. odszkodowania, odsetek lub innego rodzaju świadczenia wynikającego z wyroku sądowego, a będzie mógł do nich zaliczyć koszty zastępstwa procesowego wynikające z tego samego wyroku.

Możliwa jest również sytuacja odwrotna, gdy podatnik będzie mógł zaliczyć w poczet kosztów podatkowych kwotę główną wynikającą ?z wyroku, a nie będzie mógł zaliczyć kosztów zastępstwa procesowego (por. interpretacja Izby Skarbowej w Poznaniu z 27 września 2010 r., ILPB1/415-763/10-4/AO).

Obrona przed bezpodstawnymi roszczeniami...

Główna zasada związana z omawianym zagadnieniem, powtarzana w interpretacjach podatkowych oraz w orzecznictwie, nakazuje rozpatrywać możliwość zaliczenia kosztów zastępstwa procesowego do kosztów podatkowych pod kątem tego, czy były one poniesione w celu obrony przed bezprawnie skierowanymi roszczeniami w związku z funkcjonowaniem podmiotu prowadzącego działalność gospodarczą oraz czy nie były one związane z niewykonaniem zobowiązań. Jeżeli podatnik nie wywiązał się ze swojego zobowiązania (ewidentnie nie spełnił świadczenia na rzecz kontrahenta, np. nie płacąc umówionego wynagrodzenia), to w przypadku przegranego procesu sądowego nie będzie mógł zaliczyć w poczet kosztów uzyskania przychodów, kosztów zastępstwa procesowego związanego z tą sprawą (por. interpretacja Izby Skarbowej w Poznaniu ?z 27 września 2010 r., ILPB1/415-763/10-4/AO).

... czy skutek niewykonania zobowiązań

W sprawie będącej przedmiotem interpretacji Izby Skarbowej w Łodzi z 19 lipca 2012 r. (IPTPB3/423-159/12-2/MF) były pracownik podatnika wniósł do sądu pozew, w którym żądał m.in. uznania rozwiązania umowy ?o pracę za niezgodne z prawem oraz zasądzenie od podatnika wynagrodzenia za cały okres pozostawania bez pracy. W trakcie procesu doszło do zawarcia ugody sądowej, na mocy której umowa została rozwiązana w drodze porozumienia stron, a pracodawca zobowiązał się do zapłaty na rzecz pracownika odszkodowania oraz do pokrycia kosztów procesu.

Organ podatkowy w pierwszej kolejności zakwestionował oczywiście możliwość zaliczenia do kosztów podatkowych odszkodowania przyznanego byłemu pracownikowi. Natomiast jeżeli chodzi o wydatki w postaci kosztów zastępstwa procesowego, stwierdził, że nie pozostają one w związku z uzyskiwanymi przychodami i nie mają na celu zachowania czy zabezpieczenia źródła przychodów na podstawie ?art. 15 ust. 1 ustawy o CIT.

W sprawie będącej przedmiotem interpretacji Izby Skarbowej w Bydgoszczy z 14 kwietnia ?2011 r. (ITPB3/423-23/11/MK) organ podatkowy również odmówił zaliczenia w koszty podatkowe kosztów zastępstwa procesowego. Sprawa dotyczyła sporu pracownika z byłym pracodawcą o przyznanie odprawy wynikającej z umowy o pracę. Zdaniem organu podatkowego umowa o pracę w sposób skuteczny przyznawała w tej sprawie zwolnionemu pracownikowi prawo do otrzymania odprawy. Dlatego pracodawca miał obowiązek wywiązywania się z zawartego zobowiązania umownego.

Zgodnie z inną interpretacją podatkową (interpretacja Izby Skarbowej w Poznaniu ?z 10 stycznia 2012 r., ILPB3/423-479/11-2/JG) koszty zastępstwa procesowego zapłacone na rzecz byłego pracownika w przypadku przegrania procesu o wypłatę wynagrodzenia ?za godziny nadliczbowe mogą zostać zaliczone do kosztów uzyskania przychodów. W sprawie tej były pracownik wystąpił przeciwko byłemu pracodawcy na drogę sądową o wypłatę wynagrodzenia za godziny nadliczbowe. Uzyskał wyrok zasądzający to wynagrodzenie oraz koszty zastępstwa procesowego. Zgodnie ?z wydaną interpretacją wydatki poniesione ?z tytułu zastępstwa procesowego miały swoje racjonalne i ekonomiczne uzasadnienie i służyły zachowaniu źródła przychodów.

Sąd też jest przeciwny

Skrajnie niekorzystne dla podatników stanowisko zajął NSA w wyroku z 20 września ?2012 r. (II FSK 589/10). W sprawie chodziło o apelację podatnika w postępowaniu cywilnym, która doprowadziła do zmniejszenia należności zasądzonych na rzecz przeciwnika. Podatnik stał na stanowisku, że skoro jego działania w procesie zmierzały do wykazania bezpodstawności roszczenia kontrahenta i nie były to działania, które uznaje się za szkodliwe, nieracjonalne gospodarczo, sprzeczne z prawem lub zasadami współżycia społecznego, to nie mogło być mowy o braku związku wydatków procesowych z przychodami. Co prawda ?w sprawie nie było podstaw do uznania roszczeń podatnika, ale działania pełnomocnika doprowadziły do zmiany rozstrzygnięcia na jego korzyść.

NSA uznał jednak, że udział w procesie sądowym podatnika miał jedynie na celu uniknięcie lub też ograniczenie ciążących na nim zobowiązań, których prawną zasadność proces ten potwierdził. Dlatego nie można było uznać, że poniesione przez podatnika koszty procesu zmierzały do zachowania albo zabezpieczenia źródła przychodów.

Jakub ?Gołębiewski, radca prawny ?w kancelarii Nowakowski ?i Wspólnicy

Decydujący jest cel

Biorąc pod uwagę wskazane w artykule interpretacje indywidualne oraz orzecznictwo sądów, należy stwierdzić, że każdy przypadek ponoszenia kosztów zastępstwa procesowego wymaga indywidualnej analizy uwzględniającej szczegóły danej sprawy. Przede wszystkim zaliczenie ponoszonych wydatków związanych z procesem sądowym ?do kosztów uzyskania przychodów należy rozpatrywać pod kątem tego, czy były one poniesione w celu obrony przed bezprawnie skierowanymi roszczeniami oraz w związku ?z funkcjonowaniem podatnika (osiąganiem przychodów lub zachowaniem albo zabezpieczeniem źródła przychodów), a nie w związku ?z niewykonaniem przez niego zobowiązań.